Hanesan Timor Oan, hanesan Ainaro oan no Hanesan Maubisse Oan ita hotu iha kultura, tamba kultura ne’ebe ita iha hanesan iha dadaun, mak sai hanesan ita nia nia identidade no kultura ida ne’e mai kedas husi beiala sira nia tempu to’o ohin loron.

Lian Nain Maubisse sira dehan “Husi Kultura Ho Kultura  Ita Ida Deit Tamba Cultura  Mak Ita Nia Identidade” Signifika Kultura mak nu’udar uzu kustume nebe biala sira rai hela husi jerasaun ba jerasaun nebe estabeleze kona ba regras (rules) ne’ebe falun valor sira cultural nian, wainhira halao aktividade sira bazeia ba rezultadu husi hanoin ne’ebe mak deside hamutuk hodi aplika iha organizasaun ida ka lisan ida nia laran ho objetivu atu haforsa membrus hotu liu husi prosesu implementasaun aktividade ruma hodi atinji objetivu ne’ebe mak deside hamutuk. Nune’e mos kultura nu’udar uzu kustume ida tuir lisan ida-idak nian  ne’ebe falun valores  sira siknifikante hodi kesi metin relasaun membrus sira iha organizasaun ka iha lisan ida nia laran no serbisu hamutuk ho diak, hodi alkansa objetivu ne’ebe mak diak, tuir mehi no planu ne’ebe mak iha.

Moris iha familia ida sempre fó identidade personel bá membro familia ida-idak, hanesan naran, data moris, fó naran tuir avó sira ne’ebé mate tiha ona, tuir avó parte aman nian ká liña aman nian, ema hanaran “ patrilineal” no tuir liña parte inan nian ema hanaran “matrilineal”. Maibe identidade no fó naran bá membro familia hirak ne’e lá hanesan, maske iha familia ida, ema nain ida ká rua maka iha oan balu naran hanesan, tanba iha rasaun ho tradisaun uma lulik nian hanesan fó mehi mai liu husi inan ká aman, tenke fó naran hanesan ne’e.  Sita husi (AVC)

Nu’udar ema moris iha nasaun ida sempre iha identidade mesak, maka hanesan kultura, kustuma, behaviorismo ká hahalok ema nian rasik, grupo etnico rasik lingua rasik, kustoma traditional rasik hanesan harohan ká hamulak, adora, tuir metodo uniko rasik. Tanbá buat hirak ne’e mai husi ita nia beiala sira rasik. Hodi nune’e ita gerasaun husi rai ida ne’e hodi hala’o tuir hahalok ne’ebé sira hela mai ita hotu iha rai ida ne’e. Sita husi (AVC)

Kultura tuir teoria, hanesan parte ida ká sanak ida husi Antropologia no seluk tan ne’ebé iha relasaun ho Sociologia, kultura tuir hala’o operasaun no termos sientifica. Iha sekúlo 19 nia laran, kultura ema utiliza bá aktividade umana nian no lia fuan seluk hanesan sinonimo civilizasaun (peradaban). Iha sekúlo 20 nia laran, ema hakerek antropologia nain sira komesa halo teoria kona-ba ‘kultura’ hanesan objeto ida atu uza ká analiza bá sientifica nian. Balu uza bá strategia adaptivo ne’ebé lahanesan husi ema ida bá ema seluk. Tuir pontu devista ida ne’e, kultura sai hanesan parte integral ida husi existensia umana nian, ida ne’e maka umana nian, ida ne’e maka ambiente umano no dala barak kultura bele iha mudansa bele sai hanesan atribuisaun bá ema nian tuir eventos kona-ba istoria ninian. Sita husi (AVC)

MAUBISSE, (AVC): Hori tempu uluk, Timor maioaria la susar ai-han, tamba beila sira nia fiar ba kultura tradisaun adat, rai, fatuk no ai sira bo’ot tebes, maibe ohin loron rai modernu saida mak akontese, Timor oan sira dala ruma sempre hasoru problema hamlaha. Tuir aiknanoik, bainhira ita atu halao aktividades servisu oan ruma, uluk nanain sei husu harohan uluk ba inan ou aman (aman mak ida ne’ebe iha lalehan loron ho kalan leno no fihir hodi fo hela nia mahon mai, inan mak ida ne’ebe loron ho kalan tane no kuikadu), maibe ohin loron, buat dehan rai sarani, eventu no ritual hirak ne’e sai haluhan mos lakon.

Tuir Lia Nain, Jose Barreto, husi uma fukun Kuklik Tau id ou uma fukun Liurai ne’ebe reprezenta mos hanesan uma fukun bo’ot iha Suku Edi, Sub-Distritu Maubisse, haktuir iha tempu uluk, bainhira hanoin atu lere tos ba dala uluk ita tenkiser sukat uluk lai, kuandu bainhira ita la sukat, entaun ai-han ne’ebe ita kuda hanesan batar dala ruma ita soe estraga deit, tamba ema ida halao tos nia metro 40 deit mos han ba la hotu, ne’e bele han fali to’o batar foun kustume bolu dehan batar sa’e tiha ona uma mos ida ne’ebe halo uluk sei iha nafatin. Maibe ohin loron ita bele kaer tos bo’ot, hectares mesak rua ou tolu maybe ita la halo, tamba ita haluhan tiha kultura ne’ebe mak beila sira husik hela mai ita nudar riku soin ne’ebe mak ita la bele soe deit nune’e. Uluk tempu beila sira, iha Suku Edi partensia uma fukun Kuklik, kuandu bainhira udan monu rai, beila sira sei lori bua, malus, tais, lohu, kalbaka, animal hanesan manu ou fahi hodi ba hasa’e ba iha foho ida naran Bi Edi, foho ne’e hanesan tinan-tinan, beila sira ba simu batar, antes atu simu uluk nanain sira tenki ser hamulak uluk, depois nune’e sira foti tais nahe iha ai ida ne’ebe sira hanaran Amar nia hun, sira lori animal ne’ebe prepara tiha ona hisik nia ran hadulas, dehan la kleur deit nune’e, ema nia liman tuka deit iha sikun lolo sai mai uja relojiu mean komesa hatun batar, fore no inklui mos fini sira seluk, bainhira hare ba fini barak ona, beila sira sei bolu, inan ou aman naton ona ba ne’e, nune’e foin hapara. “Maibe ohin loron ami triste tebes, ami bele halo tos bo’ot, rai mesak luan, ai-han ba ami nunka mais atu bele sufsiente hodi responde ami nia moris lor-loron, maibe agora ami komesa koko fali ona. Tuir Lia nain Barreto, ita iha tempu uluk be’e mos iha nia tinan ou loron bo’ot, ai mos hanesan, ne’e mai ami bolu naran ai hulu maun biuka,”. (AVC)

Religiaun-Kultura Lao Hamutuk Unidade Sei Metin

MAUBISSE-AVC-Bispo Dioseze Baucau, Dom. Basilio Do Nasimento, hateten akomulasaun ba tradisaun kultura ho religiaun lao hamutuk, signifika katak unidade sarani sira nia sei metin liu tan bainhira parte rua ne’e lao hamutuk. Lia hirak ne’e hato’o husi Dom Nasimento, ba sarani Maubisse, bainhira inagura uma lisan Laku ne’ebe reprezenta uma lulik Maubisse tomak, Kinta (04/04). Inagurasaun ba uma Laku hodi loke selebrasaun festa cruz jovem antes atu entrega ba sarani parokia Venilale.

 “Ohin ita hare ho matan husi nakukun ba naroman ne’e ita lao husi ne’ebe oinsa mak naroman ba iha nakukun no oinsa maka naroman ba hasoru nakukun, hodi fo sentidu ba ita hotu, parabens ba imi buka nafatin atu haklean ita nia kultura, kultura Timor li-liu kultura mambae ida ne’e hodi ba oin. Liu husi kultura ita hametin diak liu tan ita nia fiar iha Maromak ida ne’ebe hatudu nia an ba ita husi nia oan Jesus kristu, “tenik Nai Bispo Nasimento.Saturnino/N (Grupu A V C)

Maske ho modernizasaun ne’ebe ohin loron infiltra ona iha ita nia rain no mai to’o ona iha ita nia knua no lidun, husu atu keta lakon esperanca tamba ho situasaun sira nune’e koko ita ida idak oinsa atu kaer metin ba principiu ne’ebe ita iha hanesan uluk ita nia beiala sira hatudu ona ba ita inan aman sira no inan aman sira hatutan mai to’o ohin.

Pergunta mak ne’e? oinsa ho jerasaun ohin loron no jerasaun sira tuir mai sei nafatin defende no kaer metin ba kultura ka lae? Ida ne’e ita hotu nia responsabilidade moral.

Ohin loron, ita ukun an tiha ona, maibe ita mós lakon buat barak iha ita nia lisan. Buat hirak ne’e akontense tamba kolonialismu ne’ebé ita hetan iha tinan atus nia laran. Maski nune’e, realidade hatudu mai ita katak, ita nia lisan la lakon hotu. Iha buat barak ne’ebé ita bele hahu hamoris fali. Ne’e la signifika katak ita atu fila fali ba dalan orijinál beiala sira nian, maibé oin sá ita bele hakbit fali ita nia identidade iha krize globalizasaun kultura oras ne’e. Karik ita la hahu, ita nia jerasaun ikus mai sei la hatene ita nia kultura rasik. 

Banhira koalia konaba kultura Timor Leste, liga ho Papel katuas lia nain sira nian atu defende no habelar nafatin kultura ba ema hotu iha Postu Administrativu de Maubisse Municipio de Ainaro, ninia baze mak Uma Lisan, ka Uma Lulik, ka Uma Adat, foho lulik sira, ai-hun lulik sira no be matan lulik sira. Fiar sira ne’ebe ita nia beiala sira fo ba buat lulik sira ne’e, hamahan-an hotu iha uma lulik ida, molok tempu hahu, molok ema hahu moris iha rai Timor Leste, Uma Lulik mak sai baze ba kultura. Igreja katolika mai ikus. Misionaris Portugal foin lori mai iha tinan 1511. Kultura rua nee, Uma Lulik no Igreja, sai ona baze ba kultura ema Timor Leste. Simbolu rua nee kesi hamutuk ona, sai ona isin ida, abut ida iha povu Timor-Leste nia moris.

Ho nune’e maka precisa haburas no hametin nafatin kultura nune’e nudar Maubisse oan e mos nudar Timor Oan labele lakon nia kultura rasik.

Refleta ho Hanoin ne’ebe klean, tuir ema Timor Leste nia fiar katak, Uma Lulik rekoñese nudar “Igreja Natureza” nian, ne’ebe ejisti desde tempu Adão no Eva hahu. Ejistensia Uma Lulik  laos tamba hanaran: Uma Lulik. Nia lulik, laos tamba oho karau, fahi, manu,  no bibi hodi halulik maibe bazea ba dalan los no moris rohan laek: “Domin Lalehan”. Signifika katak, ema Timor Leste la hanai no hahi ba fatuk, ai  no bee matan. Maibe hahi no hanai Maromak. Kada Uma Lulik iha rai ida nee, sempre iha ninia bee matan lulik, aihun lulik no fatuk lulik. Tamba ne’e ramelau hanesan foho ne’ebe as liu iha Timor-Leste, tuir fali kablaki ho matebian no foho ki’ik sira seluk, mai no iha nia kultura ne’ebe uniku, no precisa promove nafatin no ba nafatin husi, katuas lia nain sira nune’e jerasaun ba jerasaun labele haluhan no labele husik, basa lulik hotu iha Timor nia hun no abut mak iha foho lulik ramelau.

Ho nune’e maka Papel katuas lia nain sira nian atu defende no habelar nafatin kultura ba ema hotu importante tebes, tamba kultura iha relasaun metin ho sosidade. Kultura hanesan aktividade nebe’e halao iha komunidade nia let husi jerasaun ba jerasaun. Timor Leste iha kultura hanesan:  uma lulik,  barlaki (fetosan-umane), kore metan, tara bandu, se matebian no aktividade seluk-seluk  ne’ebe sei metin iha komunidade nia let. Ita konkorda katak persija duni hametin no haburas kultura. Ita nia identidade ne’ebe úniku hatudu husi kultura ne’ebe mak ita iha. Aktividade kulturais nebe’e temi iha leten ne’e hanesan kustume ida nebe avo sira hatutan husi jerasaun ba jerasaun ho nia objektivu atu kaer metin identidade uma kain ida-idak nian nomos atu hametin relasaun entre membru sira nebe involve iha aktividade kulturais ne’e.

Husi Joaquim de Fatima Coutinho (Racom Maubisse)