Tempu ohin loron la hanesan tempu sira ne’ebe liu ona, tempu ohin loron furak liu tempu sira be liu dau-daun, katak Maubisse iha mudansa bo’ot tebes iha parte hotu, tamba ne’e la bele kompara Maubisse ho fatin sira seluk ho nune’e bele dehan “Maubisse ida uluk, Maubisse ida agora no ba future Maubisse sei iha mudansa diak liu tan, maibe Maubisse atu iha mudansa iha Maubisse oan sira nia Liman” .

Maubisse ho nia kondisaun klima malirn no fresku, konhecidu hanesan fatin turismu no fatin agrikultura, no rai klean no foho barak, hadulas no hafutar maubisse ho kondisaun ne’e ema barak gosta tebes hodi mai visita. Ita hotu sente kontente no basa liman ba progresu ida ne’e, tan so maubisse deit mak iha iklima ida ke fresku no malirin, ate que em fim ema barak gosta mai visita rai maubisse tamba maubisse nia paisazem furak no atrai tebes ema nia matan.

Ho mudansa sira ne’ebe iha dadaun hatudu katak Maubisse Oan sira laos atu koalia deit, maibe iha asaun ne’ebe ho espirito Unidade, amizade no kaer liman hamutuk dezemvolve Maubisse ba futuru sai futuru ne’ebe furak liu tan husi matan sira nia sasin, biar ba maubisse iha hela fatin klean ida ho ambiente malirin no foho barak hadulas husi karuk no los oin no kotuk maibe ho malirin ne’ebe fresku fo tebes biban ba maubisse oan sira hodi hadia no dezemvolve maubisse sai fatain matak malirin, tamba ne’e ita hotu ne’ebe hanesan maubisse oan keta hein deit, no keta tu’ur no hateke deit hodi hein ema seluk mak dezemvolve, maibe nu’udar maubisse oan haka’at uluk hodi kaer rasik kuda talin maka ema seluk bele ajuda ita hodi dada liu husi dezemvolve Maubisse sai diak.

Hamutuk nafatin iha lidun ida knua ida, no luhan ida deit ne’ebe hanaran Maubisse mau-loko lulin nor kesan rae lulin maubisse Hodi mehi ho mehi ne’ebe ita mehi ba loron aban bain rua, Katak ho mehi furak sira bele dezemvolve maubisse sai furak liu tan hodi ba hasoru loron aban bainrua ne’ebe sei mai nakonu ho esperansa, tamba maubisse oan sira iha tempu pasadu mai to’o ohin loron kaer metin nafatin kultura unidade iha sira nia fuan no laran.

Ita nobun hein ho laran metin katak loron aban sei sai diak liu fali loron ohin ho hanoin ne’ebe furak katak, Maubisse sei diak liu iha future, Liu husi Loron nakfilak ba semana, semana nakfilak ba fulan no fulan nakfilak ba tinan maibe ita nia situasaun klimatika iha timor-leste em jeral ita hare la iha mudansa relasiona ho situasaun udan ne’ebe la para. Hanesan ita hotu akompanha iha ita nia rain maubisse mos situasaun klimatika la iha mudansa  e maske iha mudansa maibe mudansa klimatika ida ne’e fila ba fila mai nafatin deit katak loron matan ni roman foin mosu maibe kalohan no udan la fo fatin e realidade hatudu katak iha nasaun joven ida ne’e, ikus-ikus ne’e ita hare loron matan uitoan deit maibe udan ho kalohan mak domina liu. Los duni katak ne’e servisu natureza nian laiha ema ida ou grupu ida atu teri netik karik ita koalia as uitoan ita bele dehan hodi fo komentario katak situasaun klimatika ida ne’e ema matenek nain sira ne’ebe ba tu’ur tiha iha fulan leten mos la bele deskobre. Karik sira bele hatene maibe la bele hatene hotu katak ne’e misteriu Maromak nian. Tamba sa no oinsa mak sai nune’e ita hotu la hatene no ita hotu moris hela iha situasaun ida ema hanaran “maju kena mundur kena”, maibe ne’e keta lakon esperanca nafatin firme hodi hasoru sa situasaun deit mak sei mosu, maske nune’e hahu ho grupo ne’ebe ki’ik no tuir lia evangelho dehan; “Na’i nia reinu hahu duni nune’e, nu’udar fini ne’ebe ki’ik maibe moris mai bo’ot no manu sira lalehan nian mai halo knu’uk iha nia sanak sira”. Signifika katak, “ho hakat neneik maibe hakat bebeik”.

Maske situasaun klimatika hamahon hela ita ho udan bo’ot no kalohan, maibe ita nia aktividade lor-loron lao kapas tebes, tamba sa mak nune’e? ita ho resposta badak dehan deit nune’e, ne’e maromak nia planu maske udan bo’ot kalohan taka metin, maibe ba ita maubisse oan sira kuandu koalia kona ba udan ho kalohan laos buat foun ida, tamba realidade situasaun maubisse desde beiala sira nia tempu mai to’o agora hatoman-an tiha ona maubisse oan sira ho udan no kalohan.

Ho lia fuan badak ita dehan deit katak, ne’e mak situasaun propriu Maubisse nian, lalika duvida hodi hanoin barak, diak liu hare ita nia servisu halao hodi hanoin loron aban bain rua sei sai oin sa, se ita hanoin tun sai kona ba mudansa klimatika ne’ebe oras ne’e dau-daun lao hela iha ita nia le’et mak ita sei basa rentos no sai konfusaun.

Maske situasaun klimatika hafalun hela ita hodi hanoin barak maibe dezemvolvimentu iha Maubisse lao nafatin, liu-liu iha parte agrikultura. Los duni ho situasaun klimatika ne’e karik ba empresario ho negosiante sira laran susar uitoan, maibe ba ita nia agrikultor sira la laran susar, atu dehan deit agrikultor sira sente kontente tamba ho udan sira bele halao sira nia aktividade hanesan vida agrikultor lao diak liu tan.

Realidade ita rain Maubisse hatudu buat mesak furak no kmanek iha ema hotu nia moris laos ba deit agrikultor sira  maibe ba mos empresario negosiante ho servisu nain sira tantu iha sivil no militar.  Kona ba palavras iha leten laos komentario deit maibe realidade hatudu ona iha tempu naruk desde tempu portages, tempu indonesia mai to’o tempu ukun rasik-an. Kustime ka toman ida ne’e, precisa hatutan ba jerasaun foun nune’e bele halekar ba nafatin, ita hotu hein katak lisan ho kustume ne’ebe ita iha desde beiala sira nia tempu mai to’o ohin loron hein katak ba futuru sei bele buras liu tan hodi hahi no tane nafatin kultura maubisse nian sai forte liu tan. Radio ovintes ne’e mak informasaun haleu maubisse ba edisaun ohin, ita hotu hein ho laran metin katak maubisse ba futuru sei sai diak liu tan, rai maubisse iha nia situasaun ho iklima ida ke uniku tebes ita kompara ho fatin seluk halo ita la dauk kompriende katak kultura no lisan ema maubisse nian oin seluk tebes. Signifika ema maubisse ho nia kultura no karakteristika ne’ebe obdiese no haraik-an iha kualker tempu e buat ida ne’ebe fatin seluk karik akontese maibe ita ladun hatene mak ema Maubisse em jeral hatudu mak iha lia moris lia mate kuandu koalia lia ruma sempre koalia iha oin tantu labarik mane klosan fetoran ho ferik e katuas sira la hatene atu hasubar lia ruma iha kotuk, karik iha maibe ninia volume ki’ik.

Hanesan ita hotu akompanha katak situasaun ohin loron iha kapital Maubisse lao hakmatek, e maske kalohan metin uitoan no udan subiska maibe situasaun lao diak tamba ita hare movimentu ema no transporte lao kapas tebes. Dala barak ema koalia kona ba rekursus, ema refere liu ba rekurusus humanus ho rekursus naturais no rekus sira seluk ema haluhan hodi la temi. Los duni dala barak ita so rona deit rekursus rua hanesan rekursus humanus no rekursus naturais maibe rekurus rua ne’e inklui buat lubuk ida iha laran.

Klaru katak ema temi rekursus hirak ne’e em jeral deit. Buat hirak ne’e hotu los no perfeito maibe perfeitu ida ne’ebe hetan ninia valour sinquenta pursentu deit. Sub-distritu Maubisse ho nia rekursus lubuk ida, kundu ita koalia kona ba rekursus humanus, maubisse mos iha nia rekursus humanus ne’ebe bele dehan 75% ita maubisse oan sira iha ba. Ita koalia fali kona ba rekursus naturais ou sumber daya alam, maubisse mos tama iha kategoria ne’ebe ninia rekursus naturais iha lubuk ida, mak hanesan kafe modo ho hotel bo’ot ne’ebe ho nia modelu furak hodi atrai ema barak hakat-an mai maubisse no ninia foho lolon sira mesak furak no matak, e laos ne’e deit maibe iha mos guest house ne’ebe ita nia populasaun lubuk ida prepara hodi atende visitante sira ne’ebe hakarak mai visita maubisse bele deskansa. Ida ne’e hanesan pasu positivu ida hodi bele dezemvolve maubisse ba futuru ho dezemvolvimentu ida ke adequdadu. Baihira ita nia rekursus humanus no rekursus naturais lao diak no hetan benefisiu, precisa esforsuan liu husi hametin domin no dame iha ita nia le’et. So liu deit hosi lia fuan kmanek rua ne’e, ba futuru maubisse bele hetan progresu.

Ita maubisse oan sira hotu iha esperansa katak ho tinan foun  bele lori hanoin foun, moris foun no esperansa matenek nian mai ita nune’e buat a’at lubuk ne’ebe ita halao iha tinan tuan hela deit ba historia hodi konta, maibe mai kaer liman metin hakat’an ba oin ho espransa matenek nian nune’e bele dezemvolve maubisse ba futuru ho diak. Lia fuan matenek nain sira dehan ho knu’uk matenek neon badaen bele halibur ema hotu iha knua ida lidun ida hodi hakiak paz no dame iha ita nia le’et liu husi kultura ne’ebe ita kuda tiha ona iha tempu naruk desde beiala sira nia tempu mai to’o ohin loron. se nune’e deit mak ita bele dehan katak maske o maubisse rai malirin maibe o nia naran morin lemo-rai no dezemvolvimentu lao kapas tebes hodi foti o rai maubisse sai sidade ki’ik ida ne’ebe atrai ema barak mai visita o maubisse nia fura.

Mai ita nobun kaer liman metin neon ida laran ida ho hanoin ida deit fo liman ba malu hodi dezemvolve rai Maubisse sai furak liu tan.

Ita ita hotu hein……………………….!!!!!!

“Hanesan ema dehan iha fatin ne’ebe hakmatek ba, iha ne’eba ema wain ba wain movimentu, maibe se karik iha fatin ne’eba iha violensia mak iha fatin ne’e duni ema sei hado’ok-an hotu no ema hare fatin ne’e hanesan fatin ne’ebe nakonu ho violensia. Maibe o rai maubisse la sai hanesan ne’e, no o rai maubisse sai fatin ida ke fo mahon no matak malirin ba ema wain ba wain mai haliburan iha o nia kadunan”.

Maubisse sai hanesan cidade ki’ik ida iha rejiaun rai-klaran ne’ebe ema barak konhece e liu-liu ema estranjeiru sira. Los duni katak maubisse maske rai malirin maibe ema barak gosta hodi mai pasa tempu iha fatin ida ne’e. ohin loron ita hare realidade ne’ebe iha katak cidade ki’ik ida ne’e konhecido tebes iha Timor laran, ate ke iha rai estranjeiro sira mos.

Ita hotu hamrik firme hadi basa liman makas katak maske maubisse iha hela klean bo’ot ida maibe atrai ema wain hodi hakat mai maubisse. Dala barak ema koalia katak maubisse ne’e fatin ida ke fresku no nia iklima kapas tebes, ne’e los duni e lia fuan ida ne’e la monu le’et deit ba fatuk laran hodi mate tiha, maibe lia fuan ida ne’e sempre monu ba rai metan ne’ebe ho bokur makas hodi fo funan, no ikus mai hetan nia isin ne’ebe diak, e isin ida ne’e halo atrai ema barak hodi hakat-an mai maubisse. Radio Ouvintes maubisse oan sira tenke kontenete tamba ema barak mak gosta tebes ita nia rain, hodi sente iklima ne’ebe fresku iha maubisse. Dala barak ema sira moris iha rai manas porizemplu iha capital dili, bainhira sira hakat-an mai foho dala ruma sira la kontente, tamba sira tauk malirin foho nian. Los duni ema sira moris iha rai manas la toman duni ho iklima foho nian ne’ebe nia kondisaun malirin tebes. Maibe maubisse ho nia iklima ida ke oin seluk maske malirin maibe ema hotu gosta atu bele mai pasa ferias ou finde semana iha fatin kmanek ida ne’e. laos ema timor oan sira deit, maibe ema estranjeiro sira mos. Kuandu ita koalia kona ba ema estranjeiro sira la seluk la le’et diak liu ita foti matan hateke ba foho leten pouzada ho nia hotel ida ke furak tebes no ai-horis sira ho nia tahan mesak matak no fo mahon ba foho ida ne’e, e laos ai horis sira deit, maibe aifunan ne’ebe ho nia funan oi-oin. Tamba ne’e ema estranjeiru sira gosta fatin ne’e, e laos ema estranjeiro sira deit, maibe timor oan sira mos dala barak mai pasa tempu iha  fatin ne’e hotu. Dala ida tan keta haluaha katak maubisse mak sai hanesan sentru ba distrito sira iha parte rai-klaran nian, katak ema hotu ba mai sempre liu hosi fatin ida ne’e. Tamba ne’e ita hotu koko atu moris iha paz dame no hakmatek nia laran nune’e bele lori maubisse ba hasoru loron foun iha aban bainrua ho progresu. Maubisse iha ita hotu nia liman mai lolo liman ba malu hodi hadia rai Maubisse sai furak liu tan iha loron aban bainrua, nune’e ita kaer ba Evangelho Sao Lucas nian dehan; “Buat ne’ebe ita husu, ita simu duni, buat ne’ebe ita buka ita sei hetan duni no ita tuku odamatan, odamatan sei nakloke”. (Lc. 11,9-10).

Hakerek Nain Joaquim de Fatima Coutinho

Jestor Ba radio Komunidade Maubisse Mauloko