LEI TARA BANDU BA AKTIVIDADES KULTURAIS, JOGOS ILEGAIS NO MEIU AMBIENTE, ESTRAGUS  BEINS PUBLIKUS

0
153 views

POSTO ADMINISTRATIVU MAUBISSE,

SUCOS SIA, ALDEIAS NENULU RESIN RUA

Description: C:\Users\mauloko\Pictures\EMBLEMAS L. TARA BANDU MBS.png

        LEI TARA BANDU BA AKTIVIDADES KULTURAIS, JOGOS ILEGAIS NO MEIU AMBIENTE, ESTRAGUS  BEINS PUBLIKUS

POSTO ADMINISTRATIVU MAUBISSE,

SUCOS SIA, ALDEIAS NENULU RESIN RUA

__________________________________________________________________________

   Introdusaun

Timor-Leste, Nasaun foun ida ne’ebe hetan ukun rasik-an iha seculo XXI ida ne’e, precisa Timor oan sira, hametin dame iha ita rain, liu-liu iha ita nia Municipio Ainaro, principal iha Posto Administrativo Maubisse. Kultura mak identidade ema Timor oan sira nian, husi kultura hametin unidade ne’ebe metin iha aktividade hotu ho fiar ba bei ala sira nia kalamar, be’e matan, ai-hun, fatuk, ai-tos, surik, belak, mortein, no etc. Ne’ebe ita bolu Ritus Tradicionais, husi kultura falun hela ritus wain tradicional nian, ne’ebe ciencia labele deskobre, husi ne’eba mak bei ala sira tau tiha fiar hodi hametin kultura, ne’ebe ohin loron ita hotu hanaran kultura Timor, husi kultura Timor, mak transforma duni ema Timor oan sai sociedade ida ne’ebe tolerante, fiar malu, rona malu. Husi kultura ne’e  mak forma ema Maubisse oan sira hodi ba konese tradisaun lobuk ida ne’ebe  hanaran; Feto-san ho Uma Mane, husi feto-san e uma mane, lia moris lia mate. Ho nune’e hamosus mos impaktu positivu no negativu, hodi afeta ba uma kain ida-idak nia  moris iha parte ekonomia uma laran, liga ba edukasaun saude etc. Husi kultura ne’e mos kontribui hela ba impaktu negativu ne’ebe hanorin ema Timor oan sira la badinas kuda Ai, no asegura meuambiente, maibe hatoman fali komunidade hodi tesi Ai, ikus mai afeta ba be’e maran, rai monu, udan tarde.

Husi kultura no ritus tradicionais ne’ebe ita fiar tiha ba, hatoman tiha Maubisse oan sira hodi hatene estraga deit Natureza, gasta osan ba tradisaun, la hatene rai osan ba futuru ne’ebe sustentabilidade, oan sira la eskola, la koidadu saude, la koidadu ambiente. Tanba ne’e tara bandu hanesan alternativu hodi hamenus gastus ba kultura ho ritus tradicional balun, nune’e bele fo biban ba familia sira hodi poupa osan nune’e bele dudu oan sira ba eskola. Ema Antropologia  ida naran EDWARD B. Taylor. Nia hakerek furak tebes kona ba Cultura. Ho kultura ita bele hare diferensia entre grupu ida ho grupo seluk, regulamentu ba hahalok, lingua, ritual, arte, teknologia, hatais, relijiaun, no sistema ekonomia no politika. Tuir matenek nain ne’e nia teze dehan; Ita hametin kultura, atu ema hotu ne’ebe fas parte ba kultura ne’e rasik hetan moris diak ba saude, ekonomia no edukasaun.

Kultura iha karakteristik  oin-oin

  1. Kultura hanesan symbolo-Maibe abstrak.
  2. Kultura no ritus cultural, bei ala sira fiar, hanesan dalan atu sira komunika ho Maromak.
  3. Kultura hanesan objekto atu ema adapta’an ba, ita iha flexibilidade hodi adapta an ba mudansa natureza iha ita  nia sor-sorin.

Kultura Maubisse nian, liga ho relijiaun katolika ne’ebe oras ne’e buras makas iha rai MAubisse, la dun iha diferencia, tamba uluk liu beiala sira harohan ba maromak liu husi fatuk, ai, no ohin loron igreija katolika halo kultura ho Religiaun katolika sai ida deit ba fiar ema Timor nian, ne’ebe hanaran INKULTURASAUN. Ho nune’e mak aktividade cultural, precisa hadia iha aspeitu balun hodi fo kondisaun ba moris diak komunidade nian, iha area ekonomia, edukasaun, Saude hodi nune’e bele garantia vida moris komunidade hotu nian. Lei tara bandu ida ne’e,  sei difini kona ba konsiderasaun nudar maun alin, feton ho na’an, feto-san uma mane, hodi la hare ba kor, rasa, suku no relijiaun. Ema hotu-hotu iha lei inan RDTL nia okos, la soi atu diskrimina kor ka rasa no suku. Lei tarabandu ida ne’e hanesan meus ida hodi fo dalan ba dezemvolvimentu iha seitor hotu-hotu, liu liu iha seitor edukasaun hodi kontribui ba dezemvolvimentu nasional. Lei tarabandu ida ne’e, hanesan  simbolu ida,  hodi simboliza kultura Maubisse nia legitimidade ne’ebe forte, hodi responde ba bei-ala sira nia fiar katak; Hahu rai ne’e iha, inan ho aman, fahe kbi’it ba oan sira hodi ukun buat hotu tuir inan ho aman haruka, maibe oan mane hotu la soi hodi hari’i kultura, maibe kultura ne’ebe ohin loron ita hotu assesu hela ne’e uluk liu hari’i iha fatin ida Naran “Ai-ur Maubisse ai’i Mau-loko, ussi sidau bia lakoda, slata fu dede rema, tol ni da, hae ni da”.

Maluk Maubisse oan sira, ita hotu la soi atu muda ka halakon kultura ne’be ita nia bei ala sira mak funda iha ita nia rain ne’e, ohin ita hotu be’e iha ne’e la soi atu halokon riku soin bei ala sira nian ne’e, maibe ita hotu iha dever atu hadia netik buat ruma iha kultura ne’e rasik hodi fo’o moris ba ema hotu nia diak, tuir tempo globalizasaun ohin loron nian. Ho prinsipiu katak ita bele hametin ita nia unidade no fiar malu, hodi garantia dame no hakmatek iha ita nia sociedade hodi bele fo biban ba dezemvolvimentu rekursus humanus. Tamba ne’e, lei tarabandu ida ne’e iha artigu lubuk ida, hodi regula aktividades  kultura Maubisse nian, hanesan mata dalan ba Povu tomak iha Posto Administrativo Maubisse. Lei tara bandu ne’e, hanesan lei propria Maubisse oan sira nian, hodi regula aktividade kulturais hanesan; uma mean,  barlaki, kore metan, se matebian no aktividade seluk- seluk, ne’be ligado ho kultura tem gue baseia ba lei tara bandu ida ne’e. wain hira hetan ona aprovasaun husi ema hotu, maka legalmente ita hotu ne’be hanesan Maubisse oan tem gue hakruk ba lei refere .

Kultura maubisse nebe sei forte, ita sei halo forte liu tan iha era independencia ka tempo technologia moderna ohin loron nian, atu kultura estrangeira labele Mistura ho ita nia kultura rasik. Hau, imi no ita hotu tem gue iha komitmento ida katak Save kultura Maubisse save kultura Timor, atu ita nia gerasaun foun be tuir mai, sira la duvida sobre identidade sira nian rasik. Ita konsidera katak, kultura hanesan aspeitu ida ne’ebe importante tebes ba ema nia moris nudar individu ida, membru sociadade ida ba nasaun ida, Konstituisaun RDTL mos rekuinhese importansia Kultura iha hari’i nasaun foun ida ne’e. Iha artigu 59.1 hakerek katak: “Nasaun tenke rekunese no garantia katak sidadaun hotu-hotu iha direitu ba edukasaun no kultura” Artigu 59.5 mos hakerek  katak: “Ema hotu-hotu iha direitu atu goja kultura no kreatividade no obrigasaun hodi preserva, proteje no fo valor ba kultura sira ne’ebe fo hela ba ita kbi’it”. Ita hotu  Konkorda no respeita katak persija duni hametin no haburas kultura, tuir konstituisaun haruka.

Kultura, mai husi sosidade ida ne’ebe hela iha rai ida.  Kultura hanesan aktividade nebe’e halao iha komunidade nia let husi jerasaun ba jerasaun. Izemplu ida hanesan halo uma mean. Aktividade ida ne’e importante atu hametin relasaun familia husi uma kain ida nian. Maibe atu hari’i uma mean ida,  bele han tempu husi fulan tolu to’o tinan ida, nune’e mos persija kontribusaun maximu husi membru familia tomak hanesan fo sasan sira ne’ebe mensiona iha leten. Ba sira nebe osan laiha tenki fa’an sira nia animal ou buka meus ba halo tusan atu nune’e bele representa sira nia familia iha aktividade kulturais ne. Maske iha ona familia balu ne’ebe moderado teb-tebes katak laiha obrigatorio fo kontribusaun ba eventu kulturais ne’e, maibe hare husi lalenok, kultura nian lia nain sira  katak; ema sira moderado ne’e laiha hun no abut tanba ne’e obrigatorio atu ema hotu involve an.

Husi proseso hari’i uma lisan, dala wain ita mos haluha-an tiha hodi la proteje meiu ambiente, Tan ba ita hotu hatene mak ta;a ai, maibe la hatene kuda ai, ho hahalok sira ne’e mak dala barak afeta duni mai ita hotu nia moris hanesan; bai-loron naruk, rai monu, be’e matan sira maran, ne’e tan ba hahalok ita ema nian. Proteje meiu-ambiente no bali nafatin riku-soi rai nian. Konstituisaun RDTL Artigo 61 (Meiu-Ambiente) 1. Ema hotu iha direito atu moris iha ambiente  nebe moos, nabelun-diak ho natureza, no iha obrigasaun atu proteze no halo diak ba jerasaun loron ikus nian; 2. Estadu rekuinhese katak iha nesesidadi atu tau matan didiak no fo valor ba ita-nia rain nia riku-soin; 3. Estadu fo-sai buat nebe mak sei halo atu defende natureza husi liman nakar sira. Artigu 139 (Rekursu Naturais sira)1. Rekursu rai leten nian, rai okos nian, bee territorial, plataforma continental no zona ekonomiku esklusivu, nebe importante ba ekonomia, ne’e estadu nia propriadade nebe tenke utiliza iha forma lolos no hanesan deit ba ema hotu-hotu, tuir interese nasional; 2. Kondisaun atu aproveita rekursu naturais sira nebe kualia iha numero uluk tenki sai nudar reserva finanseira obrigatorio tuir lei; 3.Aproveitamentu rekursu naturais sira tenki hare didiak mos ba equilibrio ekologiku no ses husi destruisaun ba ekosistema sira.

Lei tara bandu, precisa duni implementa iha ita nia rai Maubisse, ho hanoin katak kultura Maubisse nian mak kultura ida ne’ebe moris ho versaun tolerancia, rona malu, fiar malu hodi obedese ba malu, tan ba ne’e, buat diak tomak ne’ebe ita iha desde beiala sira nia tempu mai to’o ohin loron, to’o ona tempo atu ita hotu ne’ebe hamaha’an iha rai lafatik oan ne’e halo netik buat ruma hodi rai hela ba ita nia oan no bei oan sira be tuir mai. Se laos ita se tan, se laos agora bainhira tan. Mai hamtuk fo liman ba malun lori mudansa ba no mai Maubisse hahu agora.

CAPITULO I

NARAN, FATIN, EMBLEMA HO BANDEIRA

Artigu 1

Naran

Lei Tara bandu ba aktividades kulturais, jogos ilegais no meiu ambiente, estragus  beins           Publikus

Artigo 2

Fatin Tara Bandu

Posto Administrativu Maubisse, Sucos sia, aldeias nenulu resin rua.

Artigo 3

Emblema no Bandeira

Emblema ofisial tara bandu mak, Uma Tradisional, Aitos, altar tradisional hada ho fatuk hamutuk ho ai-horis kultura nian ne’ebe ho naran Mambae Maubisse hanaran buka. Uma tradisonal hatur iha modelu kabuar nia laran ho kor ajul respresenta esperansa povu Maubisse ho kultura ne’ebe hanesan identidade úniku, hahu husi beiala sira mai to’o ohin loron.

Artigo 4

Bandeira Tarabandu

Bandeira ho kores hat ne’ebe ho kor metan reprezenta nakukun, kinur reprezenta difikuldades ne’ebe komunidade infrenta iha moris lor-loron, mutin reprezenta pas, dame no unidade no modok/matak reprezenta rikusoin rai Maubisse nian. Iha modelu kabuar nia laran ne’ebe iha emblema nia ninin ho kor mean reprezenta luta ho aten brani hodi hetan mudansa ba pobreza ne’ebe komunidade hasoru iha aspeitu edukasaun, saude no ekonomia.

KAPITULO II

VIZAUN HO MISAUN

Artigo 5

Vizaun

Ho tara bandu ne’ebe realiza mak ba futuru sei lori dezemvolvimentu iha setor Edukasaun,Saude, Ekonomia ba povu nia moris diak hodi promove demokrasia, direitos humanus, justisa, transparansia no akountabilidade ba ema hotu nia diak iha komunidade nia le’et, hodi hetan paz no estabilidade, hasae ekonomia sosial  nune’e komunidade bele hetan edukasaun ne’ebe diak. Signifika katak, Liu husi tarabandu bele asegura sustentabilidade komunidade Maubisse ba moris diak iha Postu Administrativu Maubisse.

Artigo 6

Misaun

Ho tara bandu mak sei Assegura ekonomia povu nian hodi dudu edukasaun ne’ebe  sustentavel, hodi suporta ekonomia komunidade nian iha moris lor-loron, hodi   kontribui ba familia, sociedade no ba nasaun.

CAPITULO III

Objektivu, Funsaun ho Estrategia

Artigu 7

Objektivu Tara Bandu

Tara bandu ba kultura hanesan dalan ida atu ema hotu bele hetan moris diak liu husi; edukasaun, ekonomia, saude hodi hakbi’it moris diak iha familia no sociedade.

Artigu 8

Funsaun Tara Bandu

Funsaun husi tara bandu ne’e mak, atu  fo fali neon metin no esperansa ba komunidade hodi bele hamenus kultura liu husi gastus ekonomia, material no animal ne’ebe ita hotu hatene, la fo’o biban ba povo nia oan hodi asesu ba edukasaun, saude, ekonomia ne’ebe sustentavel, ne’ebe diak. Tan ba ho kultura Maubisse ne’ebe ho tipe oi-oin hanesan’ Uma-mean, Koremetan, Barlake, ne’ebe dala wain la fo’o oportunidade ba Maubisse oan sira hodi asesu ba edukasaun, saude no ekonomia,  ho nune’e mak tara bandu hanesan dalan ida hodi assegura kultura existe nafatin, maibe tara bandu iha hodi hamenus gastus ba tipe kultura ne’ebe mensiona iha leten, hodi fo’o opurtunidade ba ema hotu hodi assesu ba edukasaun, saude, no ekonomia familia nia sustentabilidade.

Artigu 9

Estrategia Tara Bandu

Hamoris soliedariedade  no hasa’e kapacidade ho kualidade iha nivel komunidade liu husi setor Ekonomia, Edukasaun no Saude ne’ebe diak  hodi atinji objectivo diak  ba desemvolvimento futuru Maubisse oan sira nian.

KAPITULO IV

DEVER NO DIREITO

Artigo 10

Deveres

Komunidade Maubisse oan sira hotu, iha dever hodi garante no executa lei tara bandu ne’e  iha Posto Administrativo Maubisse no suco sia (9) aldeias nenulu resin rua (62), hodi fo biban ba dezemvolvimentu kultura iha aspeto hotu -hotu nune’ bele fo fatin ba sustentabilidade ekonomia povo nian mak hanesan:

  1. Iha  dever hodi partisipa ativu iha aktividade hotu kultura Maubisse nian ba interse komum, bainhira la estraga naran kultura Maubisse ho hanoin aat sira.
    1. Komunidade Maubisse hotu iha dever hodi promove no halo tuir lei tara bandu ne’e wain hira hetan ninian legalidade.
    1. Komunidade hotu iha dever hodi executa ka halo tuir lei tara bandu ne’e laos  atu halo fali defesa.

Artigo 11

Direito

Maubisse oan sira hotu iha direitu hodi asesu ba lei tara bandu ida ne’e bainhira implementa ona iha Posto Administrativu maubisse nue’ebe bele kontribui ba:

  1. Lei tarabandu ne’e rasik hodi fo biban ba  dezemvolvimentu Edukasaun, Saude no Economia povo hotu nia moris diak hodi assegura klima hakmatek no paz iha prosesu dezemvolvimentu nasaun nian.
  2. Maubisse oan hotu iha direito hodi fo’o paraser ka apresiasaun ba lei tara bando ne’e.

KAPITULO V

MEKANISMU NO SANSAUN BA AKTIVIDADES KULTURAIS

HANESAN UMA MEAN, EMA MATE, KOROMETAN, BARLAKE, HOLA MALU MINORIDADE

Artigo 12

Uma Mean

Ema hotu ne’ebe moris no hela iha rai maubisse nia leten, iha direito hodi hari’i uma lisan, tuir ida-idak nia (lema), maibe ita hotu tenki hakruk hodi halo tuir lei tara bandu haruka hanesan;

  1. Hahu konstrusaun, uma na’in la bele oho fahi ka bibi liu 10 (sanulu)
  2. Uma na’in, Labele lori lulik sira iha uma lisan, hodi hatauk oan, bei oan, no fetosan sira hotu.
  3. Labele lori uma lulik hodi esplora Oan, bei-oan, feto san ho uma-mane sira hotu.
  4. Iha faze inagurasaun, animal ne’ebe sei oho ba inaugurasaun uma lulik mak karau 4 (ha’at), fahi 16 ( sanulu resin nen, oho tuir lidun ida fahi ha’at 4), depende  ba uma nain hotu nia kbi’it.
  5. Animal ho osan ne’ebe feto- san sira sei fo’o iha inaagurasaun uma- lulik mak;
  6. Kada  feto-san bo’ot ( kai ) ho kbi’it iha karik, kaer  karau 1 (ida)  bibi 4 (ha’at), Osan $ 250 (duzentos dolares americano)
  7. Kada oan feto sira ( feto-san ki’ik) bibi 4. (ha’at)  osan $ 100 (dollar atus ida) maibe depende ba feto sira nia kbi’it.
  8. Fan ho sosa na’an fahi husi uma lulik, feto-san bo’ot ( kai) sei sosa ho $ 25.00 kada larus. Oan feto ( feto-san ki’ik ) sei sosa ho $ 10.00 kada larus.
  9. La admite fa’an na’an larus ida folin kuda ka bibi.
  10. Signifika katak menus husi animais, materiais no osan ne’ebe mensiona iha artigu ida ne’e diak liu, maibe keta liu fali valor ne’ebe lei tarabandu haruka, mak sei multa tuir artigu ida ne’e haruka.

Artigo 13

Sansaun

Uma na’in, feto-san bo’ot ka ki’ik, ne’ebe participa iha konstrusaun uma-lulik to’o ba inaugurasaun, wainhira oho no husu osan ho animal la tuir artigo 11 alinea a to’o e no versiclo 1-3 haruka mak sei kona sansaun hanesan;

  1. Liu karau  1 (ida) sei multa $ 1000.00 (dolar rihun ida),
  2. Liu bibi 1 (ida) sei multa $ 100.00(dolar atus ida),
  3. Liu fahi 1 (ida) sei multa $ 250.00 (dolar atus rua lima nulu),
  4. Osan liu $ 250.00 (dolar atus rua lima nulu) sei multa fali $ 250.00(dolar atus rua lima nulu)
  5. Uma na’in ne’ebe fa’an fahi larus, ho folin kuda ka bibi, sei multa fali osan $ 250.00 (atus rua lima nulu dollar amerikanu).
  6. Umane ne’ebe lori sasan, no husu liu fali husi sasan ne’ebe nia fo’o, sei multa dobru tuir sasan ne’ebe umane ne’e lori ba konstrusaun uma lulik to’o inaugurasaun.

Artigo 14

Ema Mate

Ema hotu ne’ebe moris no hela iha rai ne’e leten, la kleur deit sei mate. Tuir religiao catolica husi livro genesis haktuir katak, na’i Maromak halo ema tuir nia ilas (IMAGEN) hodi ukun sasan hotu ne’ebe bo’ok-an no la bo;ok-an iha rai ne’e nia leten, maibe ema ne’e tenki mate duni hodi responde tuir na’i maromak nia lian ne’e haktuir iha livro genesis ne’ebe dehan ha’u halo o husi rai no ha’u fo’o ba o kbi’it hodi ukun buat hotu be iha rai ne;e nia leten. Maibe o sei mate hodi fo’o moris ba ema seluk. Tan ba ne’e mak Artigu ida ne’e sei koalia kona ba ema foin mate, ninia kriterio;

  1. Mate isin labele tau iha uma liu kalan tolu (3), maibe depende ba situasaun.
  2. Ba familia ne’be prepara matebian nia fukun, hahu’u husi mate isin to,o loron ha’at nulu (40)  deit.
  3. Mate ne’ebe ninia tempo liu ona loron ha’at (40) sei trata hanesan ho mate tuan, mak        hanesan iha artigo 14.15.16.17 haruka.
  4. Signifika katak menus husi animais, materiais no osan ne’ebe mensiona iha artigu ida ne’e diak liu, maibe keta liu fali valor ne’ebe lei tarabandu haruka, mak sei multa tuir artigu ida ne’e haruka.

Artigo 15

Despezas Ba Mate Isin

Despezas ba animal ho osan ne’ebe feto-san bo’ot ( kai ) ho oan feto sira sei fo’o no oho iha mate isin  to’o loron ha’at nulu (40) mak.

  1. Mate na’in husu ba feto-san bo’ot ka ki’ik ne’ebe pretense ba mate ne’e, Karau 5 (Lima), Kuda  5 (lima), Bibi  5 (lima.
  2. Mate na’in ne’ebe oho fahi ba matebian ne’e, hahu’u husi mate isin to’o loron ha’at nulu (40) Fahi 8 (ualu), deit.
  3. Osan husi feto-san bo’ot (kai) sei fo’o osan $ 250.00 (dolar atus rua lima nulo)  oan feto ( feto-san ki’ik ) $ 100.00 (dolar atus ida).
  4. Umane sira labele usa kbi’it hodi fo’o no lori sasan ba ema ne’ebe foin mate liu fali  kbi’it mate na’in.
  5. Umane hotu sei lori deit fahi rua ( karau inan no karau aman) no umane sira seluk lori fali hanesan; tua, fos, no buat ne’ebe serve ba ema han.
  6. Signifika katak menus husi animais, materiais no osan ne’ebe mensiona iha artigu ida ne’e diak liu, maibe keta liu fali valor ne’ebe lei tarabandu haruka, mak sei multa tuir artigu ida ne’e haruka.

Artigo 16

Sansaun

Ba familia matebian, (mate nain, fetosan, umane) ne’ebe la halo tuir hodi kontra artigo 13 alinea a to’o c no versiclo 1-6 sei kona sansaun hanesan

  1. Mate isin tau iha uma liu kalan tolu (3) sei multa osan $1000.00 (dolar rihun ida)
  2. Liu karau ida sei multa $ 1000.00 (dollar rihun ida).
  3. Liu kuda ida sei multa $  250.00 ( dollar atus rua lima nulu )
  4. Liu bibi ida sei multa $ 100 (dollar atus ida Americanos).
  5. Liu fahi ida sei multa $ 250.00 (dollar atus rua lima nulo).
  6. Osan liu $ 250.00 (dolar atus rua lima nulo), sei multa fali osan $ 250.00 (dolar atus rua lima nulo). No liu $ 100.00 sei multa fali $ 100.00.
  7. Umane ne’ebe lori sasan ba mate, no nia husu atu selu liu husi sasan ne’ebe nia fo’o, umane tenke multa dobru tuir sasan ne’ebe nia fo’o.

Artigo 17

Koremetan/Des Lutu.

Kore metan mak deslutu ka hasai lutu ne’ebe oan kiak ho familia sira lutu tinan nian. Kore metan bele hasi ka des lutu  wanhira nia tempo to’o duni ona. Maibe oan kiak ho familia sira halo des lutu hodi sunu metan, lei sei trata hanesan iha artigo 17, 18, 19 haruka.

Artigo 18

      Lia Kore Metan

Ema ne’ebe mate ona, dala barak oan kiak ho familia sira halo festa hodi oho animal bar-barak, material, no osan, ba sunu metan ( lia kore metan ). Tan  ba ne’e lei tara bandu la autoriza familia matebian halo lia kore metan. Artigo ida ne’e  difini kona ba prosseso taka no loke lia koremetan. mak hanesan;

  1. Serimonia ka lia kore metan sei taka durante tinan 5.(lima) hodi fo’o fatin ba ema hotu buka osan ba oan sira nia edukasaun ne’ebe diak, saude, no ekonomia ne’ebe diak ba futuru aban bain rua nian.
    1. Lia kore metan sei loke fali iha tinan ida (1) nia laran, depois de taka durante tinan lima.
    1. Ba sidadaun sira ne’ebe atu halo kore meten, sei liu husi kriterios oi-oin, hodi difini katak familia ne’ebe hato’o proposta halo lia kore metan prienche kriterio mak bele halo lia kore metan.
    1. Familia ne’ebe prienche ona kriteros hodi halo kore metan mak;

a.              Uma tenke mutin ho sintina ne’ebe diak.

b.              Oan sira nia edukasaun tenki sarjana SI

c.              Osan hira ba halo kore metan no hira mak reserve depois de halo lia kore metan.

5. Ba familia ne’e hakarak halo lia kore metan, maibe la prienche kriteris sira iha artigo        ida ne’e haruka, sei la iha fatin hodi halo lia kore metan.

6.  Lei tara bandu ne’e, la autoriza atu mate ida nia kore metan halo ba dala 2 (rua)

Artigo 19

Proposta Halo Kore Metan

Ba familia matebian ne’ebe atu halo koremetan, tenke rezistu ka hato’o iha, Aldeia, Suco, Posto Administrativo, no Igreja, nune Ekipa Lideransa Komunitariu, Ekipa Posto Administrativu ekipa igreija no ekipa policia, halao uluk Acesmento hanesan artigo 17 alinea d versiclo 1-3 haruka, wain hira la prienche rekezitus ne’ebe iha mak automatikamente  familia ne’ebe hato’o proposta la iha fatin halo kore metan.

            Artigo 20

Surat Lisensa/Notifikasaun

Ba familia ne’ebe hato’o proposta hodi halo kore metan, nia prienche ona rekezitus hanesan artigo 17 alinea d no artigo 18 haruka mak, Administrador postu administrative sei hasai no assina surat lisenca, hodi notifika katak familia matebian ne’ebe hato’o proposta ba halo kore metan prienche duni rekezitus. Wain hira familia matebian simu ona surat lisenca husi administrador postu administrative mak familia matebian foin selu administrasaun hanesan;

  1. Administrasaun ba aldeia $ 25.00 (dolar atus rua lima nulu)
  2. Administrasaun ba suco $ 50.00 (dolar lima nulu)
  3. Administrasaun ba Posto Administrativo $ 100.00 (dolar atus ida)
  4. Administrasaun ba Igreija $ 100.00 (dolar atus ida)
  5. Administrasaun ba seguransa policial $ 100.00. (dolar atus ida)
  6. Signifika katak menus husi animais, materiais no osan ne’ebe mensiona iha artigu ida ne’e diak liu, maibe keta liu fali valor ne’ebe lei tarabandu haruka, mak sei multa tuir artigu ida ne’e haruka.

        Artigo 21

                                                Hahu’u Halo Lia  Kore Metan

Wain hira simu ona surat lisenca, no selu ona administrasaun ba parte sira menciona iha    artigo 19 haruka, maka iha artigo ida ne’e define kona ba animal ne’ebe mate nain sei oho, animal ne’ebe feto-san sira fo’o, osan,  no durasaun halo kore metan Mak hanesan;

  1. Durasaun ka tempo halo kore metan labele liu loron ha’at (4)
  2. Oho ka ta’a deit karau 5 (lima)  hahu’u to’o remata.
  3. Oho fahi 8 (ualu)
  4. Obrigasaun feto-san sira nian hodi fo’o animal no osan ba lia kore metan mak;
  5. Feto-san bo’ot (kai) ka oan feto ( feto-san ki’ik) ne’ebe iha kbi’it, bele fo’o ba lia kore metan hamutuk karau 5 ( lima) deit,
  6. Feto-san bo’ot ka ki’ik ne’ebe la iha kbi’it, bele fo’o kuda ho bibi deit. Depende ba kbi’it ne’ebe sira iha.
  7. Osan ne’ebe feto-san bo’ot ( kai ) sei fo’o $ 250.00, (dolar atus rua lima nulu amerikanu)
  8. Osan ne’ebe feto-san ki’ik ka oan feto sei fo’o $ 100.00 (dolar atus ida)
  9. Nan kakorok ne’ebe atu fo’o ba tio avo, tio odamatan $ 40.00 (dalar ha’at nulu), tio umane hun $ 20.00 (dolar rua nulu, bibi ida).
  10. Signifika katak menus husi animais, materiais no osan ne’ebe mensiona iha artigu ida ne’e diak liu, maibe keta liu fali valor ne’ebe lei tarabandu haruka, mak sei multa tuir artigu ida ne’e haruka.

Artigo 22

Sansaun

Ba familia matebian  sira (mate na’in, feto-san, umane) ne’ebe mak la kumpri lei tara bandu  artigo 19 ho 20  alineaa a to’o d no versiclo 1-5  sei hetan sansaun hanesan;

  1. Oho liu karau  ida sei multa $ 1000.00 (dollar rihun ida  americano),
  2. Oho liu fahi ida  ida sei multa $ 250.00 (dollar atus rua lima nulu americano).
  3. Oho kuda sei multa osan $ 250.00 ( dollars rua lima nulu amerikanu)
  4. Mate nain husu liu karau ida (1) ba fetosan, no fetosan pronto hodi fo,o karau tuir pedidu mate nain mak  sei multa fali karau ida (1) osan 1000.00 (rihun ida dollares amerikanu)  
  5. Mate nain husu kuda liu ida (1) ba feto-san no feto-san pronto hodi fo’o tuir pedido mate nain nian mak sei multa fali kuda ida (1) Osan $ 250.00 (dollar atus rua lima nulu americano)
  6. Mate nain husu osan liu 250.00 ( atus rua lima nulu amerikanu) ba kai, no kai mos pronto hodi fo’o osan tuir pedido mate nain nian mak sei multa $ 500.00 (dollar atus lima Americano parte rua multa hotu ),
  7. Mate nain husu osan liu $ 100.00 (dolar atus ida) ba oan feto sira, no oan feto sira pronto hodi fo’o osan tuir mate nain haruka, mak sei multa fali osan $ 200.00 (atus rua dollars amerikanu parte rua multa hotu )
  8. Umane ne’ebe husu atu selu liu fali  sasan ne’ebe nia lori ba kore metan, sei multa liu dala ida (dobru) kompara ba sasan ne’ebe fo’o.
  9. Ba tio umane odamatan no umane hun, husu atu simu na’an kakorok liu fali artigo 20 alinea d no versiclo 5 dehan mak sei multa fali $ 100.00 (dolar atus ida) ba tio odamatan, no 100.00 ( dolar atus ida ) ba tio umane hun.

Artigo 23

Barlake/ Be’e Manas Ai-tukan.

Ema hotu ne’ebe moris no hela iha rai Maubisse, identik ho barlake ka be’e manas aitukan, tamba ema na’in, rua mane ho feto ida hakarak atu forma familia foun, sei liu husi proseso kultura ne’ebe mensiona iha leten, hodi hafahe tiha lia fuan sira iha leten ba parte rua maka barlake katak feto nia folin, be’e manas aitukan katak selu inan ho aman nia kolen. Tan ba ne’e Artigu ida ne’e la autoriza atu familia feto ho mane nian halo transaksaun ba feto nia folin, maibe aseita katak feto ida ho mane ida hakarak forma familia foun, lei tara bandu autoriza deit atu familia husi mane foun fo’o deit be’e manas aitukan mak hanesan;

  1. Mane-foun ho nia familia iha dever hodi fo’o be’e manas ai-tukan ba familia feto nian, maibe bandu ba familia rua hodi halo transaksaun/kontratu ba feto nia folin.
  2. Regulamentu ida ne’e bele fo deit lisensa ba bee manas- aitukan no la fo lisensa ba folin ka barlake ne’ebe hanaran ho feto nia folin. Signifika katak ho be manas ai- tukan hanesan jestu ida hodi hametin relasaun entre familia rua (feto ho mane nian).
  3. Regras no prosedimentu ba be’e manas-aitukan mak hanesan: Karau (ida), Osan $1000.00 (dolar rihun ida), Belak 1 (ida), kuda ida, bibi ida, bua ho malus, tabaku no tua kaixa rua.
  4. Familia husi feto nian sei fo’o fila ba mane foun ho nia familia  fahi 1 (ida) ho Tais 4 (ha’at), tua kaixa 2 (rua).
  5. Depois de halao ona serimonia bemanas ai-tukan familia rua tenke prepara Feto ho mane  hafutar ho hatais  kultura, mak lori ba mane foun nia uman.
  6. Lei tara bandu, bandu feto no mane la bele hola malu ho tinan ki’ik hanesan 17 anos mai karaik. No mos bandu ba feto ho mane ne’ebe hola malu la iha konhecimentu husi familia rua mane ho feto nian, se  feto ho mane obrigaan mak sei hetan multa ba inan aman no mos autoridade komunitario tuir lei tarabandu haruka.
  7. Nudar ema kristaun katolika, wainhira parte rua hasoru malu ona hodi fo’o ba malu be’e manas aitukan, maka loron dahuluk hafoin prosesu kultura hotu, familia parte rua husi feto ho mane nian, lori kedas naran ba registo iha igreja.
  8. Signifika katak menus husi animais, materiais no osan ne’ebe mensiona iha artigu ida ne’e diak liu, maibe keta liu fali valor ne’ebe lei tarabandu haruka, mak sei multa tuir artigu ida ne’e haruka.

                                                                          Artigo 24

Sansaun

Ba sidadaun ( familia feto ho mane nian ) ne’be la halo tuir lei tara bandu ida ne’e, konsidera ona katak sidadaun ka familia parte rua ne;e kontra ona lei tara bandu artigo 22  alinea a to’o f, mak sei multa hanesan.

  1. Umane husu be’e manas aitukan ba mane foun sira, Liu karau ida no mane foun sira mos pronto hodi fo’o tuir pedido umane nian, mak parte rua sei multa $ 1000.00 (dollar rihun ida Americano),
  2. Umane husu Liu belak ida,  sei multa $ 100.00 (dollar atus ida),
  3. Umane husu Liu dinel ida,  sei multa $ 100.00 (dollar atus ida),
  4. Umane husu Osan liu $ 1.500.00 (dollar rihun ida atus lima) sei multa fali $ 1.500.00 (dolar  rihun ida atus lima)
  5. Feto-san/mane foun husu liu fahi ida (1) ho tais ha’at (4) sei multa fali $ 1000,00 (dolar rihun ida).
  6. Wain hira prosesu hotu lau tuir nia dalan, mak parte rua haluha ka finje hodi la lori naran ba registo iha igreija tuir artigo ida ne’e haruka mak sei multa $ 500.00 (dolar atus lima).

KAPITULO VI

MEIU AMBIENTE, HEMU LANU, JOGO LIVRE NO  ESTRAGA BEINS PUBLICOS

Artigo 25

Meiu Ambiente

Ambiente nu’udar hun hodi fo’o moris ba ema, ambiente diak bele fo’o han ema liu husi be’e, tanba ne’e mak lei tara bandu importante hodi assegura meiu ambiental.

  1. Bandu ema atu labele tesi ai arbiru,
  2. Bandu ema atu labele sunu rai arbiru,
  3. Bandu ema atu labele husik animal arbiru,
  4. Bandu ema atu labele ke fatuk no raihenek arbiru, iha rai lolon ho mota ninin.
  5. Bandu ema atu labele tiru animal fuik sira.
  6. Bandu ema atu labele soe foer arbiru iha fatin publiko.
  7. Bandu atu labele tesi ai ba halo negosio ou fan maibe tesi ai ho intensaun hari uma ba  hela
  8. Bandu atu labele kesi animal iha fatin ka Estrada públio.
  9. Ba ema sira ne’ebe viola pontus sira iha artigo ida ne’e konsidera hanesan halo krime hasoru natureza.

Artigu 26

Prevensaun

Tesi ai tenke iha lisensa husi aldeia, suco, posto administrativo ho guarda florestal, Tesi ai tenke kuda fali ai oan foun ou reflorestasaun.

Artigu 27

Sansaun

  1. Bainhira sidadaun ida kontra artigo 24 ho 25 haruka, mak sei  hetan sansaun hanesan multa  osan $ 1000.00 ( dolar rihun ida americano), karau 1 (ida) , fahi 1 (ida). Wain hira hetan husi ema no kaer ho liman.
  2. Ba sidadaun ne’ebe autoridade local lideransa komunitariu, no ekipa lei tara bandu nian la kaer toman  no la hare ho matan sei entrage ba lulik sira iha maubisse hanesan uma lisan, no rai lulik Maubisse.
  3. Sei halao servisu iha instituisaun governu, hanesan posto administrative, PNTL nia Sede Suco.

Artigo 28

Hemu Lanu

Tua hanesan parte importante ida ne’ebe ema hotu hakarak lakohi tenke konsumu, maibe tua mos iha nia impaktu negativu ba saude, tamba ne’e lei tarabandu artigu ida ne’e bandu atu ema labele hemu tua liu tarjetu e  lei tarabandu so bele fo lisensa ba ema sira ne’ebe mak idade 18 anos ba leten mak bele konsumu tua ho nia alkoliku 5% e lei tarabandu, bandu atu estudante sira labele hemu tua iha kualker fatin tamba estudante mak futuru ba nasaun no mos futuru ba rai maubisse. Ho nune’e mak lei tarabandu, bandu atu estudante sira labele hemu tua lanu hodi estraga sira nia saude no mos sira nia futuru.

Ho nune’e mak lei tarabandu bandu labarik sira atu:

  1. Labele hemu tua iha fatin publiku, labele fa’an tua manas hanesan tua sabu iha fatin publiku.
  2. Bandu atu estudante sira la bele fuma iha kualker fatin, tamba estudante sira mak futuru ba nasaun no future ba rai Maubisse, karik estudante sira kontra regras ida ne’e sei hetan multa tuir lei tarabandu haruka.

Artigo 29

Sansaun

Bainhira sidadaun ida kontra lei tara bandu kona ba hemu tua lanu, ne’ebe, hatur iha  artigo 27 mak sei hetan sansaun hanesan multa:

  1. Ho osan $ 500.00 (dolar atus lima  amerikano), fahi1 (ida), bibi 1 (ida)
  2. Halao servisu sosial iha sede do suco PNTL no Posto Administrativo durante fulan  1 (ida).

Artigo 30

 Jogu Livre

Jogu livre hanesan meiu ida  halo ema la tau interese ba vida aban bain rua nian, tamba ne’e bandu Jogu livre hanesan joga karta, tuda osan iha fatuk lolon, soe osan rai kuak, bola guling, kuru-kuru, nok-nok, binggo  iha fatin publiko.

  1. Bandu atu labele halao jogos sira be mensiona iha leten, iha fatin publiku sira,
  2. Wainhira  hetan sidadaun ne’ebe mak halao jogos sira mensiona iha leten, iha fatin publiku, lei tara bandu ne’e fo’o biban ba seguranca Policia/PNTL halo kedas atuasaun iha fatin akontesimento hodi nia responsabiliza ba aktus ne’ebe nia halo.
  3. Billyard bele joga, maibe labele tau mesa iha fatin publiku hanesan merkado no bele tau deit iha fatin ne’ebe siguru, hodi labele fo impaktu ba ema liu liu estudante sira.
  4. Bandu atu labarik estudante sira ba tuir joga billyard
  5. Joga billyard tenki  to’ o deit tuku 10  kalan.
  6. Manufutu tenki iha manu luhan ne’ebe siguru no labele futu manu iha kualker fatin.
  7. Futu manu, tenki fo’o pajak ba autoridade komunitario. Kada manu ne’ebe futu iha luhan sei fo’o $ 5.00 (dolar lima).
  8. Jogos sira hanesan mensiona iha leten so bele joga deit iha Mate uman, hader aifunan, lia moris lia mate, no serimonia familia nian. 

Artigo 31

Sansaun

  1. Ba sidadaun sira ne’ebe kontra lei tara bando artigo 29 alinea a to’o g, sei hetan sansaun hanesan multa  osan $ 200.00 (dolares atus rua Americano), serveja kaixa ida, ba jogo sira seluk.
  2. Jogo bola guling nia sansaun $ 1000.00 (dolar rihun ida) karau ida, fahi ida no serveija dos ida.

Artigo 32

Estraga Beins Públikus

Sidadaun hotu tenki tau matan no kuidadu patrimonio estado nian ne’ebe benefisia ba ema hotu nia diak.

  1. Labele pinta parede/didilolon patrimonio estado nian sem hetan autorizasaun husi lideransa kompetente.
  2. Ema ne’ebe iha arte hanesan pintor/pelukis deit mak bele pinta wain hira hetan autorizasaun husi autoridade.
  3. Labele tuda ka harahun patrimonio estado nian, no komunidade nian.
  4. Labele fura kanu ka tanke be’e mos nian.
  5. Labele naok ka foti sasan estado nian mak hanesan ekipamentus elektronika sira, e mos sasan sira ne’ebe mak la kategoria hanesan elektronika no la bele naok sasan komunidade nian mak hanesan karau bibi, fahi, kuda, manu, osan no mos sasan seluk ne’ebe laos ita nian, se karik komunidade ida naok mak sei  hetan sansaun.

                              Artigo 33

                              Sansaun

        Ba sidadaun sira ne’ebe kontra lei artigo 31, alinea  a to’o f, sei hetan sansaun;

  1. Multa ba estado osan $ 500 (dolar atus lima americano) to’o $1000 (dolar rhun ida) depende ba tipo ne’ebe estraga.
  2. Sei servico iha Administrasaun Suku, Administrasaun Posto Administrativo no PNTL hodi hamos ka hadia sasan ne’ebe estragos.
  3. Kuando estraga bei-beik no pessoal ne’ebe estraga la halo kausa ba buat ne’ebe nia estraga, lideransa kompetente iha dever, hodi hato’o ba policia hodi prosesa ba tribunal.
  4. Ema ne’ebe naok ekipamentus estadu nian no komunidade nian hanesan mensiona iha alinea f. artigo 27 mak sei multa osan $ 1000 (dolar rihun ida) depende ba sasan ne’ebe mak naok, no kona ba animal ne’ebe mak naok sei multa tuir animal nian folin iha merkadu.

                                                  KAPITULO VII

DISPUTA RAI HO AIKULIT-AT NO ALEGASAUN FALSU,

 ANIMAL TAMA KINTAL.

Artigo 34

Deklarasaun Nudar Na’in ba Rai/Heranca

            Ema hotu iha direitu atu halo deklarasaun ba rai ne’ebe sira hanoin ho laran diak katak             sira maka nain lolos. Ema bele fó deklarasaun nudar:

  1. Individu (ema ida deit, feto ka mane);
  2. Grupu (ema nain rua hamutuk ka liu tan, por ezemplu fe’en ho la’en, maun ho alin, na’an ho feton).
  3. Entidade Legal (por ezemplu: Estadu, Igreja, ONG no negosiante).
  4. Fo’o ba malu hodi usa provisorio
  5. Usa la husu rai nain
  6. Usa tan ba tusan
  7. Usa ho promote sei fo’o fila fali.
  8. Usa em forsada

        Ho disputa rai ne’ebe hatur iha artigu ne’e, sei liga ho lei (konstituisaun RDTL) no lei kona         ba tributaria ou desputa rai.

Artigo 35

Direito ba Usa Ema nia Heransa Permanente no Provisorio

Iha lei tara bandu ida ne’e, bandu ema atu usa ka hadau,ka usa ho forsa hodi okupa ema seluk nia heranca, hanesan iha artigo 33 alinea d to’o h, mak okupantes tenki entrega fila fali ba rai nain ho multa.

Artigo 36

Sansaun

Ba cidadaun ne’be usa, hadau, usa ho forsa, ba ema seluk nia heransca, sei multa ba estado hanesan sasan sira tuir mai ne’e, osan mil dolares Americano, karau ida, fahi ida.cerveja kaixa lima.

                                                                        Artigo 37

       Rai Komunitariu

Timor-Leste, nasaun foun ne’be hetan independencia iha millennium foun ne’e, rai hanesan problema ne’ebe problematiko tebes ka urgente tebes tem gue resolve, nune povo hotu bele hetan rai pedasuk ida hodi hela ba tuir Konstituisaun da Republika Demokratika Timor-Leste haruka, mak iha Maubisse rai mos sai problema bo’ot iha komunidade nia le’et, tan ba ne’e lei tara bandu ne’e iha, hodi fo’o dalan ba solusaun.

  1. Rai  komunitariu (Rai adat) la pertense ba ema individual, grupu ka organizasaun ida nian.
  2. Bandu atu  ema atu labele usa ka okupa fali rai komunitario ba interse privado.
  3. Rai komunitario, sei konsidera hanesan rai adat ba sociedade sira nia interese.

Artigo 38

Sansaun

Ba sidadaun ne’be mak ho hakarak rasik ka okupa illegal rai komunitario ne’be fo’o hela beneficio ba ema barak nia moris, sei hetan sansaun hanesan; osan mil dolares Americano, karau ida, fahi ida.cerveja kaixa lima.

          Artigo 39

           Rai Estado

Ba sidadaun sira ne’ebe usa ka okupa hela rai no edificio estado nian, iha lei tara bandu ida ne’e, bandu atu komunidade sira deklara hodi sai nain ba rai estado. Tan ba rai estado nudar propriedade Nasaun nian ba interese komun. Cidadau ne’be ho hakarak rasik hodi resolve problema tuir dalan kultura hodi hakruk ba lei tara bandu ida ne’e, no lakohi resolve tuir lei terras e propriedade, sei hetan mos sansaun hanesan; osan mil dolares Americano, karau ida, fahi ida.cerveja kaixa lima.

   Artigo 40

    Aikulit-ka Ai-abut Ne’ebe Estraga Ema nia Vida

Iha Konstituisaun RDTL la iha artigu balun sita kona ba Aikulit-ka Ai-abut ne’ebe estraga ema nia vida no ema nia dignidade, maibe iha lei tarabandu hatur regras liu husi artigu ida ne’e hodi prevene karik iha faktus ruma kona ba sidadaun ne’ebe diskunfia kaer ai-kulit at, sei kondena ho lei tarabandu ne’ebe implementa iha Posto Administrativo Maubisse. No mos ba cidadaun ne’ebe mak halo alegasaun falsu ba ema seluk.

  1. Bandu ba  sidadaun ne’ebe karik no usa Aikulit-ka Ai-abut ne’ebe estraga ema nia vida no ema nia dignidade.
  2. Bandu ba  cidadaun ne’ebe halo alegasaun falsu ou alegasaun ne’ebe la ho faktus, hasoru ema seluk kona ba Aikulit-ka Ai-abut ne’ebe estraga ema nia vida no ema nia dignidade.

Artigo 41

Sansaun

Ba sidadaun ne’be  kaer ai kulit at, tan iha faktus, no ba cidadaun ne’be halo alegasaun la iha faktus sei hetan sansaun tuir lei tara bandu haruka mak hanesan:

  1. Sidadaun ne’be iha faktus kaer ai kulit at sei multa osan $ 500.00 (dolar atus lima amerikano), karau ida, bibi, fahi ida no tua serveiza kaiza lima, fos sakas rua no supermi kaixa rua, no sidadaun ne’ebe halo alegasaun maibe la iha faktus, tenki multa osan $ 200.00 (dolar atus rua) cerveja kaixa rua.
  2. Ba sidadaun ne’ebe halo alegasaun, maibe la iha faktus sidadaun ne’e sei multa osan $ 500.00 (dolar atus lima amerikanu), fahi ida, bibi ida, cerveja kaixa lima. No sebaliknya.
  • Parte rua jura ba lulik ho maromak hodi la halo tan hahalok hanesan iha leten, iha loron ikus.
  • Wainhira resolve problema hanesan mensiona iha leten, komunidade iha suco laran tenki participa maksimu, no osan ho materiais sira ne’ebe fo multa ne’e hodi lulun biti tuir kultura ita nian katak bainhira halao problema ruma iha prosesu loke biti tenke lulun biti ho material hanesan mensiona iha leten,
  • Iha momentu rejolve problemas parte rua nian sei iha asina karta deklarasaun ba parte rua, e deklarasaun ne’e halo husi autoridade komunitariu ne’ebe iha kompetente.

Artigo 42

                                                                 Animal Tama Kintal

Sidadun hotu iha timor gosta hakiak animal sira hanesan fahi, bibi, karau timor, vaka, no kuda, maibe sira nunka tau atensaun ba animal ne’ebe sira hakiak, hodi prejudika tiha sidadaun seluk ne’ebe, sira profissao mak ke’e to’os hodi sustenta sira nia familia. Maibe dala barak familia sira ne’ebe hakiak animal, sira husik deit hodi estraga tiha sidadaun seluk nia ai horis sira iha to’os laran. Tan ba ne’e iha artigo ida ne’e sei difini lolos kona ba hakiak animal bo’ot ka ki’ik sira nian mak hanesan;

  1. Sidadaun ne’ebe mak hakiak karau timor, liu-liu iha Maubisse, karau vaka, kuda, bibi timor, bibi malae, fahi tenke sulan iha luhan, atu nune labele estraga ema seluk nia kintal.
  2. Ba sidadaun ne’ebe halo to’os ka nia kintal besik ba fatin sira be animal husik livre, to’os na’in  tenke halo lutu haleu to’os.
  3. Wain hira aniamal tama to’os ka kintal, labele usa deit ita nia hakarak hodi oho no estraga animal, maibe ita nudar to’o na’in, iha dever hodi hato’o ba animal na’in hodi toma responsabilidade. Maibe to’os na’in oho mate tiha animal ne’ebe tama ba to’os, lei tara bandu ne’e sei kondena to’os nain hodi fo’o multa ba animal na’in.
  4. Animal tama to’os no to’os nain hato’o bei-beik ba animal na’in, maibe animal na’in la toma responsabilidade ba animal ne’ebe tama no estraga ema nia to’os, mak to’os na’in tenke hato’o iha lider komunitario hodi hola medidas.

Artigo 43

Sansaun

Ba sidadaun ne’ebe kontra lei tara bandu artigo 41 haruka, mak sei hetan sansaun hanesan;

  1. Ba sidadun sira ne’ebe hakiak animal hanesan artigo 41 alinea a haruka mak sei multa ba estado animal ne’ebe husik hela I la iha luhan.
  2. Ba sidadaun sira ne’ebe halo to’os besik iha fatin ka animal han fatin, no nia la halo lutu hodi konserva to’os ne’ebe nia halo, mak animal tama no estraga tiha aihoris sira be’ nia kuda, animal na’in sei la fo’o multa ba sasan ne’ebe animal estraga.
  3. Wain hira to’os halo iha lutu laran, no animal ho esforso hodi tama ba estraga aihoris sira iha to’os laran, animal na’in tenke multa ba to’os na’in tuir aihoris ne’ebe animal estraga.
  4. Animal tama to’os no to’os na’in oho ka halo kanek tiha animal, mak to’os na’in tenke multa ba estado ho animal na’in mak $ 1000,00 ( rihun ida amerikanu )
  5. Wainhira animal tama bei-beik ba to’os hodi estraga tiha aihoris sira iha to’os laran, animal na’in simu tiha informasaun bei-beik maibe la responsabiliza nudar animal na’in, maka animal na’in, sei multa ba to’os na’in $ 1000.00 ( rihun ida amerikanu )

KAPITULO VIII

RESPONSABEL LEI TARA BANDU, LALAOK MULTA FINANCEIRO, RITUS KULTURAL, MISSA, ASSINATURA, ENTRADA EM VIGOR.

      Artigu 44

Responsavel

Iha artigu ida ne’e difini kona ba responsabel sira ne’ebe sei responsabiliza ba lei tara bandu ho nia mandatu mak hanesan:

Bainhira mosu no akontese problemas ka aktus sira hanesan mensiona iha lei tara bandu ida ne’e, mak komunidade sira la halo tuir no la respeita, sei multa tuir artigu sira haruka, maibe se komunidade sira la kumpri mak sei prosesa tuir dalan legal mak hanesan resolve iha nivel aldeia, nivel suco, Ireja nivel Posto Administrativu, PNTL no la hetan solusaun mak autoridade kompetente hanesan PNTL sei lori ba tribunal, hodi submete ba investigasaun Tuir  lei.                                                         

Artigo 45

Lalaok Husi Multa Financeiro

Iha artigo ida ne’e koalia no difini kona ba kontribuisaun financeiro, materiais no animal sira ne’ebe sita ona iha artigu lubuk ida ne’ebe hatur iha lei tara bandu, ninia lalaok mak sei aloka ba instituisaun no edukasaun ba alunus ne’ebe mak la iha kapacidade financeiro, maibe iha kapacidade intelektual atu kontinua nia estudo mak hanesan:

Osan sira sei tau hamutuk hodi atende serimonia solene sira ne’ebe halao iha Posto Administrativu de Maubisse, karik precisa, hanesan 20 de Maiu, 30 de Agosto, 12 de Novembro, 28 de Novembro, no mos loron bo’ot sira seluk ba interse komum. Karik nessesaria osan hirak ne’e mos bele halo netik servico fisiko balu,  apoio ba instituisaun ruma ne’ebe presisa, mak hanesan;

  1. Hare prioridade dezemvolvimentu ki’ik oan ruma iha Posto Administrativu Maubisse precisa dezemvolve bele aloka osan refere ba aktividade sira ne’e.
  2. Osan ne’e mos sei ofrece ba igreja karik igreja halo festa bo’ot ruma hanesan loron padroeira paroquia nian, no mos festa bo’ot sira seluk se karik precisa.
  3. Kontribuisaun ne’e mos autoridade lokal sei hare komunidade nia oan ne’ebe mak la iha kapasidade financeiro ba edukasaun, maibe iha kapacidade intelektual hakarak ba kontinua estudo, no antes ofrece apoiu refere, parte rua autoridade ho inan aman tenke iha akordu ruma antes de ofrece osan ne’e ba.
  4. Osan kontribuisaun sira sei diriji diretamente ba iha Posto Administrativu Maubisse liu husi Administrador nia konhecimentu hafoin delega ema ne’ebe fiar hodi jere no rai osan sira ne’e, no ekipa ida sei halao kontrolu ba osan refere.

Artigu 46

Ritus Kultural

    Lei tara bandu ida ne’e, sei aplika ka executa iha loron ne’ebe hetan ona rekonesimento husi uma lisan hotu ho katuas lia nain sira husi suco sia ( 9 ) aldeia nen nulu resin rua (62) ne’ebe existe iha Posto Administrativo Maubisse. Fatin ka uma lulik ne’ebe deside hodi representa uma lulik hotu mak;  Uma lisan tara-tehi. Wainhira akontese problemas ka aktus ruma iha suco ida idak, kona ba autor ne’ebe mak kontra lei tara bandu ida ne’e, hanesan lia moris lia mate, barlake, uma mean, meiu ambiente, jogos ilegais, estraga beins publiko, beins e moveis privado, hemu lanu ou droga, aikulit at, naok, halo sala ho feto ka mane etc, kuandu la justifika ba autoridade lokal, Igreja, lideransa komunitariu no katuas lia nain sira iha suco ida idak, no hahalok hanesan halo bei-beik, mak sei lori autor ne’e ba iha lulik ne’ebe mak Autoridade sira disidi hamutuk ona hodi entrega ba lulik ne’ebe iha  tuir tradisaun no kultura rai Maubisse nian. No mos sei submete ba prosesu investigasaun tuir lei ne’ebe vigora iha Konstituisaun Repúblika Demokratika de Timor-Leste nune’e bele prosesu ba tribunal.

Artigo 47

Missa

Maubisse husi uluk kedas hanesan hun ba kultura, no Maubisse mos hanesan hun ba Kristaun katolika, tan ba ema Maubisse oan hotu hanesan ema kristaun no ema Maubisse fiar no adora ba Maromak liu husi kultura no lulik sira, tan ba ne’e lei tara bandu molok executa, sei loke  ho missa hodi fo’o kbi’it ba lei ne’e rasik.

KAPITULO IX

Aumenta Regras

Artigos 48

Mudansa

Lei tara Bandu ida ne’e wain hira hetan ona legalidade hodi usa hanesan lei basiko ba povo tomak Maubisse nian, lei ne’e mos loke dalan ba amandamento.

Artigu 49

Amandamento

Lei tara bandu ne’e hanesan dalan alternativo hodi assegura povo tomak nia aktividade, maibe lei tara bandu ne’e sei nakloke nafatin atu bele halo amandamento.

  1. Tempo ba halo amandamento tinan lima.
  2. Urgente atu bele aumenta ka hadia fraze ruma, tenki liu husi enkontro extra-ordinario ne’be preside husi Administrador do posto Administrativa, ho Chefe do Suco nain sia, igreja no sociedade sivil.

Artigo 50

Assinatura.

Lei tara bandu ne’e rasik hetan legalidade husi Autoridade Civis, e Militar, Igreja, Lia nain, lideres Partido Politika, Sociedade Sivil, ho entidades hotu ne’ebe marka prezensa hodi presta no fo sasin liu husi assinatura.

                                                                          Artigo 51

Entrada em Vigor

Lei tara bandu ne’e tama iha vigor hahu husi loron ne’ebe halo abertura hodi assina.

Dia 30 de Agosto de 2015 lansamentu lei tarabandu

Dia 01 de janeiro 2015 implementasaun lei tarabandu.

Vistu Husi

Administrador Posto de Maubisse                          Komandante PNTL Posto de Maubisse

              Luis Casimiro Lopes                                                         Afonso da Silva

Hetan Konhecimento

Administrador Municipio de Ainaro                      Komandante PNTL Municipio de Ainaro

               Manuel Ramos                                                               Orlando Gomes

Sasin husi

     Ministro Administrasaun Estatal                                                Ministro Justiça   

                   (_____________________)                                               (_____________________)

  Bispo da Diocese de Maliana

+Dom Norberto do Amaral

Parte importante sira ne’ebe mak presta

assinatura hodi legaliza lei tara bandu ida ne’e mak:

Chefe do Suco nain sia:

  1. Suco Aituto                           (___________________________________)
  • Suco Maubisse                       (___________________________________)
  • Asuco Liurai                          (___________________________________)
  • Suco Horaquic                       (___________________________________)
  • Suco Manetu                                     (___________________________________)
  • Suco Manelobas                    (___________________________________)
  • Suco Maulau                          (___________________________________)
  • Suco Fatubessi                       (___________________________________)
  • Suco edi                                 (___________________________________)
  1. Lideres Partido Politiku
  2. CNRT (________________________________)
  • FRETILIN (_____________________________)
  • PD (___________________________________)
  • PLP (____________________________________)

d. FRENTI MUDANSA (____________________________)      

  1. Rep. OPS                               (___________________________________)
  1. Rep. Kompanhia/emprejariu (___________________________________)
  2. Reprezenta Madres    (_____________________________)           

14. Koordenador Kultura Maubisse        (_____________________________)

15. Reprezentante Edukasaun                 (_____________________________)

16. Reprezentante Saude                         (_____________________________)

17. Reprezentante Sociedade Sivil          (_____________________________)

18. Reprezentante Juventude Mane        (_____________________________)

19. Reprezentante Juventude Feto          (_____________________________)

20. Reprezentante Agrikultura                (_____________________________)

21. Reprezentante lia nain husi  suco sia (_____________________________)

23. Representante Catequistas PICOMA (_____________________________)

24. Rep. Apostulado da Oração              (_____________________________)

25. Rep. Kazais                                       (_____________________________)

EMAR SIRA BE ASINA PAKTU LEI TARA BANDU REPREZENTA HUSI:

  1. Administrador Posto Maubisse   Presidente (_________________________)
    1. Amo Paroco Maubisse     I Vice Presidente (____________________)
    1. Kom.PNTL II Vice Presidente (___________________)
    1. Direc. Radio M. Mau-Loko                     I Secretariu (________________________)
    1. Adelino Mendonça E. SantoPortavos I (_______________________)
    1. Filomeno Maria Mendonça                     Portavos II (______________________)
    1. Manuel Sequeira  Portavos III (_____________________)
    1. Domingos Alberto Carlos                        Portavos IV (_____________________)
    1. Rep.Veteranus   (__________________________)                                         
    1. Rep.Soc.Civil (______________________________)
    1. Rep. Komunidade Intelektual (________________)

EKIPA PREPARA LEI TARA BANDU

       1. Joaquim de Fatima Coutinho 

       2. Octavianos Tilman

       3. Manuel Segueira de Araujo

       4. Adelino Mendonca Espirito Santo.

5. Lucia Reis do Carmo

0 0 votes
Article Rating
Subscribe
Notify of
guest
0 Comments
Inline Feedbacks
View all comments