Kultura mak identidade Rai ida nian tamba ne’e Papel Katuas Lia Lain Sira precisa Defende No Habelar Nafatin Kultura ba jerasaun sira nune’e kultura ne’ebe ita iha labale lakon.

Kultura mak nu’udar uzu kustume nebe biala sira rai hela husi jerasaun ba jerasaun nebe estabeleze kona ba regras (rules) ne’ebe falun valor sira cultural nian, wainhira halao aktividade sira bazeia ba rezultadu husi hanoin ne’ebe mak deside hamutuk hodi aplika iha organizasaun ida ka lisan ida nia laran ho objetivu atu haforsa membrus hotu liu husi prosesu implementasaun aktividade ruma hodi atinji objetivu ne’ebe mak deside hamutuk. Nune’e mos kultura nu’udar uzu kustume ida tuir lisan ida-idak nian  ne’ebe falun valores  sira siknifikante hodi kesi metin relasaun membrus sira iha organizasaun ka iha lisan ida nia laran no serbisu hamutuk ho diak, hodi alkansa objetivu ne’ebe mak diak, tuir mehi no planu ne’ebe mak iha. Bazeia ba topiku ne’ebe foti katak, papel katuas lia nain sira defende no habelar nafatin kultura ramelau ba komunidade sira iha Posto Administrativu de Hatobuilico, ne’e hanesan edukasun sivica ida, atu nune’e komunidade sira ne’ebe moris no horik iha ne’eba, bele hatene no lao tuir uzu kustume ne’ebe beiala sira rai hela desde tempu uluk mai to’o ohin loro.

Koalia kona ba ramelau ita koalia kona ba naran orisjinal husi ramelau ne’ebe maka tuir beiala sira haktuir katak, Ramelau nia naran dahuluk ho naran bolu Namrau desde uluk  kedas Ramelau naran Namrau. Tempo portuguis nian maka malae sira fo ka bolu fali ho naran foun Ramelau. Maibe lolos mak Namrau. Namrau mai husi lia fuan rua: Nam: sasan ka riku soin, Rau: simu. Ho nune’e maka signifikadu husi namrau katak: fatin ita simu riku soin no fatin ita simu bensaun ho haksolok. Tatamailau mai husi lian mambae, no tradus ba tetun katak katuas ida ne’ebe as liu ka bele dehan tutun liu/as liu. Tatamailau mai husi lia fuan tolu: Tata katak: Avo, Mai katak: Katuas, no Lau katak: tutun. Tatamailau ita temi ho sentidu Avo ne’ebe katuas liu sira seluk. Bele mos Avo ne’ebe iha fatin ás liu. Tatamailau katak : Avo lulik ne’ebe hanai-an iha foho ás nia tutun. Ramelau  hanesan mos fulan rai Timor, katak fatin nebe tasi la hoban. Tamba ne’e simplifika katak ramelau mak hanesan ai-hun ka ai-mahon bo’ot ne’ebe fo mahon ba kultura sira hotu iha timor.

Timor Leste husi beiala sira moris iha kultura ne’ebe forte no fiar makaás ba kultura ida ne’ebe’ iha, maske iha Timor iha fiar ba kultura ne’ebe’e hanesan maibe’e iha diferensia jeografia no instrumentu ba fiar kultura nian diferensia, liu husi identidades kultura barbarak ne’ebe’e iha Timor hatudu katak Timor iha kultura ida ne’ebe’ forte no iha Identidade ida deit.

Kultura hanesan prosesu ida ne’ebe’e bele kesi ema hotu iha vida moris sosiedade ida, liu liu moris sosiedade ho kultura ne’ebe hanesan. Liu husi kultura ema bele kuñese malu no bele kria relasaun ne’ebe diak no moris iha unidade no servisu hamutuk.

Lia fuan ne’ebé hakerek iha leten, hanesan filosofía bei’ala sira nian kona bá ita nia moris, ita nia hun ho ita nia lisan. Husi jerasaun ba jerasaun, lisan ne’e horik nafatin maski sira la hatene le’e no hakerek. Ne’e hatudu katak, ita nia moris ohin loron bele lao ho diak tamba bei’ala ho nia jerasaun sira kaer nafatin ba lisan no fiar ida ne’ebé kesi sira nudar ema kriatura ne’ebé úniku iha tinan rihun ba rihun nia laran. Sira riku ho lisan. Sira soi adat barak. Sira moris ho konsiénsia umana iha natureza ida nia okos. Nune’e lisan bei ala hanesan baze fundamental ida ba ita atu hatene ita ne’e se.  Ita mai husi nebe’e. Oin sa ita nia beiala no jerasaun hahu sira nia moris. Oin sa ita nia moris la’o to’o ohin loron.

Ohin loron, ita ukun an tiha ona, maibe ita mós lakon buat barak iha ita nia lisan. Buat hirak ne’e akontense tamba kolonialismu ne’ebé ita hetan iha tinan atus nia laran. Maski nune’e, realidade hatudu mai ita katak, ita nia lisan la lakon hotu. Iha buat barak ne’ebé ita bele hahu hamoris fali. Ne’e la’os signifika katak ita atu fila fali ba dalan orijinál beiala sira nian, maibé oin sá ita bele hakbit fali ita nia identidade iha krize globalizasaun kultura oras ne’e. Karik ita la hahu, ita nia jerasaun ikus mai sei la hatene ita nia kultura rasik. 

Banhira koalia konaba kultura Timor Leste, liga ho Papel katuas lia nain sira nian atu defende no habelar nafatin kultura Ramelau nian ba ema hotu iha Postu Administrativu Hato-Builico Municipio de Ainaro, ninia baze maka Uma Lisan, ka Uma Lulik, ka Uma Adat, foho lulik sira, ai-hun lulik sira no be matan lulik sira. Fiar sira ne’ebe ita nia beiala sira fo ba buat lulik sira ne’e, hamahan-an hotu iha uma lulik ida, molok tempu hahu, molok ema hahu moris iha rai Timor Leste, Uma Lulik mak sai baze ba kultura. Igreja katolika mai ikus. Misionaris Portugal foin lori mai iha tinan 1511. Kultura rua nee, Uma Lulik no Igreja, sai ona baze ba kultura ema Timor Leste. Simbolu rua nee kesi hamutuk ona, sai ona isin ida, abut ida iha povu Timor-Leste nia moris.

Ho nune’e maka precisa haburas no hametin nafatin kultura nune’e nudar Timor Oan labele lakon nia kultura rasik, iha mundu ne’ebe nakonu ho globalizasaun. Bazeia ba topiku ne’ebe hakerek na’in hatuur iha ne’e katak, Papel katuas lia na’in sira nian atu defende no habelar nafatin kultura Ramelau nian ba ema hotu iha postu Administrativu Hato-Builico Municipio de Ainaro, refleta ho Hanoin ba klean nian, tuir ema Timor Leste nia fiar katak, Uma Lulik rekoñese nudar “Igreja Natureza” nian, ne’ebe ejisti desde tempu Adão no Eva hahu. Ejistensia Uma Lulik  laos tamba hanaran: Uma Lulik. Nia lulik, laos tamba oho karau, fahi, manu,  no bibi hodi halulik maibe bazea ba dalan los no moris rohan laek: “Domin Lalehan”. Signifika katak, ema Timor Leste la hanai no hahi ba fatuk, ai  no bee matan. Maibe hahi no hanai Maromak. Kada Uma Lulik iha rai ida nee, sempre iha ninia bee matan lulik, aihun lulik no fatuk lulik. Tamba ne’e ramelau hanesan foho ne’ebe as liu iha Timor-Leste, tuir fali kablaki ho matebian no foho ki’ik sira seluk, mai no iha nia kultura ne’ebe uniku, no precisa promove nafatin no ba nafatin husi, katuas lia nain sira nune’e jerasaun ba jerasaun labele haluhan no labele husik, basa lulik hotu iha timor nia hun no abut mak iha foho lulik ramelau.

Ho nune’e maka Papel katuas lia nain sira nian atu defende no habelar nafatin kultura Ramelau nian ba ema hotu, importante tebes, tamba kultura iha relasaun metin ho sosidade. Kultura hanesan aktividade nebe’e halao iha komunidade nia let husi jerasaun ba jerasaun. Timor Leste iha kultura hanesan:  uma lulik,  barlaki (fetosan-umane), kore metan, tara bandu, se matebian no aktividade seluk-seluk  ne’ebe sei metin iha komunidade nia let. Ita konkorda katak persija duni hametin no haburas kultura. Ita nia identidade ne’ebe úniku hatudu husi kultura ne’ebe mak ita iha. Aktividade kulturais nebe’e temi iha leten ne’e hanesan kustume ida nebe avo sira hatutan husi jerasaun ba jerasaun ho nia objektivu atu kaer metin identidade uma kain ida-idak nian nomos atu hametin relasaun entre membru sira nebe involve iha aktividade kulturais ne’e.

Baseia ba Papel katuas lia nain sira nian atu defende no habelar nafatin kultura Ramelau nian ba ema hotu katak ita persija halo mudansa ruma iha kultura nia laran maibe la halakon valor husi kultura ne’e rasik. Ita persija muda mentalidade ida nebe’e dala ruma hatudu katak  kultura ne’e bele lao se ema lori osan no animal nebe barak, ho sistema kolaborasaun wainhira halao eventu kulturais, hatudu katak relesaun familia so metin deit kuandu fo sasan ba malu. Iha parte seluk ita persija hatene maneja no halo separasaun entre kultura no negosio. Se ita halo tuir buat hirak ne’e, maka ita sei la lakon ita nia kultura nune’e mos ita nia kapital sei la hetan influensa hosi aktividade kulturais.

Tamba ne’e, Papel katuas lia nain sira nian atu defende no habelar nafatin kultura Ramelau nian ba ema hotu iha postu Administrativu Hato-Builico Municipio de Ainaro, tamba Kultura hanesan aspeitu ida nebe importante tebes ba ema nia moris nudar individual, membru sociadade no sidadaun ba nasaun ida. Konstituisaun RDTL mos rekuinhese importansia Kultura iha hari’i nasaun foun ida ne’e.

Iha Konstituisaun RDTL artigu 59.1 hakerek katak: “Nasaun tenke rekunese no garantia katak sidadaun hotu-hotu iha direitu ba edukasaun no kultura”. Artigu 59.5 mos hakerek katak: “Ema hotu-hotu iha direitu atu goja kultura no kreavidade no obrigasaun hodi preserve, proteje no fo valor ba kultura sira nebe fo hela ba ita”.[1]

Klaru katak, ita nia direitu kultura garantia ona iha konsituisaun. Maibe realidade hatudu oin seluk. Iha kotenstu prosesu hari’i nasaun-istadu, ita haluha tiha ita nia kultura, ita nia hun no abut. Iha Prosesu hari’i nausaun, ita importa but husi rai liur sira mak mai implementa iha ne’e. Signifika katak Tradisaun diak husi ita nia avo beiala sira, ita la liga tiha.  Kultura Timor ne’ebe sei forte to’o agora liga ho Papel katuas lia nain sira nian atu defende no habelar nafatin kultura Ramelau nian ba ema hotu, iha ligasaun diretamente ho uma lulik, tamba uma lulik mak hanesan simbol aas liu ba Kultura Timor nian. Uma Lulik hanesan sentru kultura ba ita Timor oan.  Uma Lulik ka Uma Lisan, hanesan uma ida nebe konsidera sagradu ba Timor oan hotu-hotu. Uma Lulik ne’e ita hetan tutan husi vis avo sira iha tempu uluk liu ba. Uma Lulik mos hanesan fatin ida nebe ita halo ceremonia ka ritual sagradu sira iha laran. Sasan sira ne’ebe ita konsidera lulik sei rai iha uma lulik nia laran. Nune’e Uma Lulik ida-idak iha valor ne’ebe aas tebes ba Timor oan sira nia moris. Ho Uma Lulik, relasaun entre ema individual, familia, ka knua sira sei hametin. Iha Uma Lulik nia laran, ita sei fiar malu, respeitu malu, hanai malu no kuinhese malu diak liu tan.

Tamba ne’e, Wainhira ita laiha Uma Lulik, nudar Timor oan, ita sei namlele. Ita laiha abut ida nebe metin. Ita la fiar malu no la respeitu malu. Nune’e wanhira laiha uma lulik, Timor Oan sira sei moris hanesan animal fuik ida, sei laiha respeitu malu, lafiar malu, no konflitu sei mosu bebeik, ita moris la hakmatek. Ho kultura ne’ebe metin Ho Uma Lulik, ita sei kuinhese Bandu, lei no ordem nebe ita nia vis avo sira rai hela ba ita. Sosiedade ida-idak nebe moris hamutuk iha iha kultura ida no lisan ida no uma lulik bo’ot ida nia okos, sei iha sira nia bandu rasik. Ho bandu ida ne’e, sira sei respeitu malu, hanai malu, iha relasaun diak ba malu no iha unidade ba malu nebe metin.

Ho nune’e maka ita precisa kaer metin kultura liu husi papel importante katuas lia nain sira nian, ne’ebe dala barak sira adora uma lulik, surik lulik, belak lulik, kabauk lulik, mortein lulik, liga diretamente ho aitos, boska, buka, bematan lulik, aihun lulik, foho lulik hanesan foho ramelau, kablaki, matebian ho foho sira seluk ne’ebe iha Timor-Leste, ne’ebe konsidera lulik, ita precisa promove no konserva, hodi bele kaer metin ita nia kultura, hanesan identidade uniku iha nasaun jovem ida ne’e. tamba ne’e, Papel katuas lia nain sira nian atu defende no habelar nafatin kultura Ramelau nian ba ema hotu liu husi Uma Lulik, hodi hatudu katak, ita hatene ita ne’e husi nebe. Ita nia vis avo sira mai husi nebe, i ita husi fatin nebe. Nune’e ita nia kultura ho Uma Lulik, tradisinalmente fo identidade ida nebe klaru ba ita ida-idak nudar Timor oan. Wainhira ita nia identidade klaru ona, ita hatene ona mai husi uma lulik ida nebe, ida ne’e sei fo fiar aan makas mai ita nudar ema kriatura ida. Fiar aan ida ne’e, sei ajuda ita atu halo relasaun diak ho ema seluk, tanba ita hatene ita nia hun no abut mai husi nebe.

Tamba ne’e papel kultura liu husi Uma Lulik mos determina ema ida-idak nia status iha sosiadade, nune’e ema, familia ka knua ida-idak sei hatene sira nia knar iha komunidade nia laran. Status ida ne’e baseia ba hirarkia nebe avo beiala sira determina ona iha tempu uluk. Relasiona ho lia nain sira hodi defende no habelar kultura ba ema hotu, liu-liu jerasaun foun sira ne’ebe agora iha no jerasaun foun sira ne’ebe sei tuir mai.

2.1 Konseitu Teorítiku Konaba Papél

Relasiona ho topiku nebe hakerek iha teze ne’e katak: Papel katuas lia nain sira hodi defende no habelar kultura Ramelau ne’ebe estsbelese iha Postu Administrativo Hatobuilico Municipiu de Ainaro, maka liga ho konseptu husi teoria sira ne’ebe matenek nain bar-barak koalia no hakerek hodi haktuir kona ba saida mak kultura nee. No bazeia ba teoria hirak ne’e hakerek nain hare’e no buka tuir hodi hatene no kumprende, kona ba kultura ne’ebe estabeleze ona.

Relasiona ho papel katuas lia nain sira nian kona ba habelar no promove kultura, maka teorikamente esplika katak, Papel hanesan aspeitu dinámiku husi pozisaun (status), ne’ebé ema individu tutur ho responsabilidade moral relasiona ho nia pozisaun. Tuir Peritus nain, Dewi S. Baharata (1983:375) iha Disionariu Lian Indonesia ne’ebé hateten katak papél hanesan parte husi servisu ka mandatu prinsipal ne’ebé tenke hala’o.

Alende ne’e mos Peritus nain Paul B. Harton fó nia definisaun konaba papél hanesan atitude ne’ebé fó esperansa ba ema individu iha pozisaun (status), nune’e mos iha definisaun seluk konaba papél hanesan direitu no dever hodi halao fungsaun hanesan lideransa iha kualker instituisaun ka organizasaun.

Entertantu tuir Peritus nain Thibaut dan Kelly mos hateten papél hanesan modelu husi atitude ho esperansa husi individu ba ema seluk wainhira hala’o interaksaun sosial ho ema seluk.

Relasiona ho papel ne’ebe mak mensiona iha leten maka, Meredith Belbin (1981:114) klarifika klean liu tan konaba papél hanesan individu ne’ebé iha ideias, kreatividade, kargu no dalaruma kontribui halo aprosimasaun foun oinsa atu rejolve problema.

Husi Peritus hirak fo nia hanoin iha leten konaba definisaun papél maka hakerek nain halo konklusaun katak susesu husi planu ka programa la ses husi papél prinsipal Lideransa, tantu individu nomo’os sistema kolektividade iha komunidade hanesan mos parte integrado ne’ebé importânsia iha prosesu ka sistema dezenvolvimentu. Ho papél katak atu hiti servisu ka mandatu ida iha prosesu foti desizaun hanesan lideransa.

Nune’e mos haktuir husi, Soerjono Soekanto (2002:243),Papél hanesan aspetu dinamismu iha nia tatuur fatin (estatutu). Bainhira ema ida hala’o nia ubrigasaun no direitu, hanesan ho nia tatuur fatin, katak nia hala’o nia papél.

Konseitu konaba papél (role) haktuir husi Komarudin (1994:768) iha livru ensiklopedia manejementu hateten sai hanesan tuir mai;

1. Parte husi servisu importante ida ne’ebé tenke hala’o husi manejementu;
2. Forma halhalok ida ne’ebé ita espera katak nia sempre akumpaña tatuur fatin ida;
3. Parte husi funsaun emar idak nian iha organizasaun laran.
4. Larametin ba funsaun ida ne’ebé mak ema ida espera ba ou sai hanesan karatér ida ne’ebé hamotuk ho ema ne’e.
5. Funsaun hosi kada variabel iha parte mosu no  impaktu.

Nune’e mos haktuir husi “Levinson” no hakerek fali husi Soejono Soekanto (2009:212) Papél katak: konseitu ida konaba saida mak individu ida hala’o kna’ar importante ba estrutura sosiedade, Papél forma husi regra sira ne’ebé dezenvolve ho pozisaun ou tatuur fatin emar idak nian iha sosieade nia leet hanesan regra ne’ebé iha ligasaun  eduka ema iha moris sosiedade nian.

Relasiona ho teoria sira iha leten ne’ebe kolia kona ba papel/peranan, maka hakerek nain halo rejumu katak, papel hanesan hahalok kada pesoál iha moris loro-loron tuir kna’ar no responsabilidade ne’ebe iha, liu husi kria relasaun, tanba papél emprega halhalok no obrigasaun ida ne’ebé individu ida hala’o iha komunidade nia laran. Individu ida ita haré nia estatutu sosial so bele  liu husi papél ne’ebé nia hala’o iha nia moris loro-loron. Liu husi, pozisaun, kapasidade, postu, karater, no tatuur fatin.

Ho ida ne’e mak konseptu kultural ne’ebe relevante ho kustume kultura tuir matenek nain Nur Indah Kurniwati (2012) hakerek ho topiku teze kustume sosiokultural organizasaun nian iha Direktorat fasilita liu husi autoridade lokal, ne’ebe relasaun entre instituisaun Direktorat jenderal otonomia Local Ministeriu Interior Republika Idonesia nian, hateten katak:  Valor kultural iha organizasaun sira ne’ebe iha, la par ona ho lalaok ka hahalok ema nian iha fatin refere. Entertantu Nur Indah Kurniawati uza metodu kualitativu dehan katak, problema ne’ebe Instituisaun ne’e infrenta konsidera hanesan studu kauza ida para esklarese kona ba oinsa dinámika ne’ebe akontese no analiza faktores sira ne’ebe fo’o influensia ba kultura.

Iha biban ida ne’e hakerek nain indentifika katak; oinsa buka hatene kona ba kustume cultural Ramelau nian iha posto Administrativu Hatu-builico. No mos liu husi resultadu peskiza nee hakerek nain hetan sai hanesan fundu ida aumenta kapasidade kona ba oinsa mak bele halo peskiza ho diak hodi hare ba parte kustume cultural nian ne’ebe mak estabelese ona tuir lisan ida-idak nian iha Timor-Leste nia laran tomak liu-liu iha Posto administrativu Hatubuilico.

2.2 Papel Kultura nian

Kultura ho lian Melayu dehan adat katak kultura buat ida ne’ebe importante no ema precisa kaer metin. Maibe iha parte seluk kultura mos lori impaktu negativu ba vida moris loron loron nian.  Ba ema sira nebe hili moris liu husi area negosio, kultura sai mos hanesan faktores ida nebe’e bele hamate sira nia kapital  no hamonu negosio. Iha aktividade negosio, faktores importante mak kapital nebe’e kompostu husi: osan, ema, ekipamentus, rai, nomos tempu.

Kultura, iha antropolojia katak, banate/dalan husi klalaok (tingkah laku/behaviour) no hanoin (thinking) nebe ema moris iha grupu sosial ida aprende, kria no fahe ba malu. Ho kultura ita bele haree diferensia entre grupu humanu ida ho seluk. Kultura mos haketak ita ema ho animal. Kultura ema nian ida inklui sira nia fiar, sira nia regulamentu ba hahalok, lingua, ritual, arte, teknolojia, hatais, relijiaun, no sistema ekonomia no politika.

Antropolojia nain sira baibain uza termu kultura hodi refere ba sosiadade ka grupu ida nebe barak ka ema hotu nebe moris no hanoin ho dalan nebe hanesan. Nune’e mos, grupu ema sira nebe iha kultura nebe hanesan, partikularmente, iha regulamentu kona ba moris nebe hanesan no iha organizasaun sosial basiku nebe hanesan sei forma sosiadade.

Kultura hanesan aspeitu importante ida iha estudu antropolojia. Kultura iha karakteristik ne’ebe oin-oin, hanesan:

1. Kultura hanesan simbol – dalan abstrak hodi refere ba buat ruma no hodi komprende ideias, objetu, sentimentu (feeling), ou hahalok. Abilidade hodi halo komunikasaun ba simbol mak lingua.
2. Kultura hanesan buat ida ita fahe ba malu – Ema nebe moris iha sosiedade hanesan fahe hahalok no hanoin nebe hanesan kulturalmente.
3. Kultura hanesan buat ida ita aprende – Ema ida-idak tenki aprende sira nia kultura.
4. Kultura hanesan adaptivu – Ema uja kultura flexivelmente hodi adapta an ba mudansa natureza iha sira nia sorsorin.[2]

Lia fuan kultura interpreta ho lian ingles hanaran culture, hafoin interpreta fali ho lian Olanda cultuur, nune’e mos ho lian Alemanha katak kultur.Kultura inklui fiar, regulamentu ba hahalok, lingua, ritual, arte, teknolojia, hatais, relijiaun, no sistema ekonomia no politika. Asosiasaun ida ne’e, dala ruma aumento ho tradisaun ka lisan ne’ebe mak baibain lao hela iha komunidade ka sociedade ida. Ida ne’e buat ida ne’ebe la sala, tamba musika, ho tradisaun sira ne’e involve mos iha forma kultura nian. Maibe dala barak ema kahur musika sira ho kultura maka nia impaktu haklot signifikadu  husi kultura rasik.

Tamba ne’e tuir matenek nain Prof. Koentjaraningrat, nia hare husi kontekstu lia fuan kultura, nia halo ona dezenho ida katak oinsa kultura nia lalaok no nia prosesu, katak kultura ne’e buat ida ke luan tebes, ho nia signifikadu ne’ebe ema labele komprende ho kelan. Nia Prof. Koentjaraningrat hatutan liu tan katak, ema antropologo ne’ebe maka famosu iha Indonesia,  deklara katak lia fuan kultura mai husi lian Sansekerta katak, buddhayah, signifika forma ida ne’ebe abstratu husi lia fuan “buddhi” ou hanoin ho  kakutak.

Fundamentu ka baze husi lia fuan kultura  ne’e maka signifika hanesan buat hotu ne’ebe mak iha relasaun ho hanoin ka kakutak, no buat hotu ne’ebe mak produs husi kakutak ho hanoin rasik.

Tamba ne’e tuir matenek nain, Sidi Gazalba, fo nia komentariu kona ba kultura katak, kultura hanesan meus ida atu ema bele hanoin no sente  hamtuk nune’e ikus mai bele moris hamtuk ho hanoin katak ho moris hamtuk ne’e forma grupo ida, no husi grupo ne’e bele transforma ba sociedade hafoin fahe ba lidun ida-idak  no knua ida-idak.

Entertantu tuir matenek nain Sumardjan dan Soelaeman Soemardi: fo nia nia esplikasaun kona ba kultura katak, kultura hanesan rejultadu ne’ebe mak kria husi komunidade ba intese grupo ka asosiasaun ida.

Ho nue’e, kultura ka tradisaun iha sentidu ne’ebe luan tebes no kultura la iha fronteira. Kultura hakaer no hadaet no metin iha ema nia moris, hahu kedan husi ki’ik to’o bo’ot, hahu husi kolai, jestu, modelu han no mos modelu oinsa atu hari no forma nasaun, to’o kaer ukun.

Tamba ne’e, kultura ho nia lalaok ne’ebe do’ok no luan tebes, tamba iha literatura lubuk ida ne’ebe matenek nain sira hakerek no fo sai iha livru Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions, ezemplu David Kroeber ho Kluckhohn rekolha purvolta 160 kona ba definisaun kultura ne’ebe maka fo sai husi sentista ka peritus sira ne’e, katak husi livru sira barak nune’e, definisaun sira ne’e la iha ida mos mak fo definisaun ne’ebe klean ho kompleksidade husi kultura. Maibe Iha definisaun sira ne’ebe fo sai so bele expresa deit iha aseptu balun husi kultura, maibe la fo detalhadamente.

Tuir matenek nain Edward Burnett Tylor: fo nia argumentu katak, kultura hanesan siensia ida ne’ebe kompleksu tebes, tamba kultura liaga ho fiar, musika, moral, regras no lei, lisan ka tradisaun, matenek, ho kustume ne’ebe iha no horik ho ema hanesan membru sociedade ida. (Soekanto, 2000: 172).

Ho nune’e, matenek nain, Edward Burnett Tylor, haforsa liu tan katak, kultura akumula hotu buat sira ne’ebe iha relasaun natureza ho ema, hodi sai hanesan membrus komunidade ida iha sociedade.

Hanoin hanesan haktuir mos husi matenek nain, Prof. Dr. Koentjaraningrat, katak kultura hanesan sistema ida ne’ebe akumula hotu ema ho ema nia moris liu husi fiar ne’ebe iha, iha moris lor-loron no sai rikusoin ba ema liu husi estudo oi-oin ne’ebe pratikamenete halao husi ema ka sociedade.

Maske husi definisaun sira kona ba kultura iha diferensia oi-oin, maibe iha definisaun sira ne’e, nota katak iha buat barak mak hanesan, katak kultura kria husi ema. Ho nune’e, maka simplifika katak, la iha ema, maka la iha kultura no la iha kultura mak ema nia moris la iha valour no ema nia moris lao lalos. Katak, ema ho kultura hanesan feto ho mane ne’ebe isin lolon ketak ketak, maibe domin ida deit, ne’ebe mak labele haketak malu, se wainhira mate deit mak bele haketak ema ho kultura.

• Sosio Kultural iha Lisan ida ka Knua ida-idak

Sosio kultural mai husi lia fuan rua; sosio (socio) no Kultura (culture); sosio katak; Hamutuk konjuntu (terpadu) no  Cultura; katak regras (aturan) normas ne’ebe esplika hamutuk. Entaun sosiokultural katak: Membrus hotu iha lisan ka knua ida tenki hamutuk halo tuir regras tomak ne’ebe estabelese iha fatin refere, bazeia ba norma no étika ne’ebe beiala sira husik hela mai ita atu halo tuir to’o ne’ebe  deit. Tamba liu husi kultura mak ita bele indentifika ema ne’e mai husi ne’ebe. Spesifikamente ema hotu nia hahalok normas no etika ne’ebe aplika iha lisan ida ka knua ida nia laran, atu defende no habelar nafatin husi jerasaun ba jerasaun atu cultural sai buras nafatin no labele lakon.

Tuir matenek nain Edy Sutrisno (2010:1-2) hato’o katak wainhira ita halibur hamutuk ona iha lisan ida ka knua ida ita bele uza regras ne’ebe liga ho uzu kustume ne’ebe estabelese ona iha ne’eba. Tamba em jeral kultura mak sai hanesan regras ida ba vida privadu ema ida-idak nian hodi alkansa objektivu ka mehi ne’ebe ema hotu hakarak hodi alkansa objetivu privadu.

Tuir mai Sutrisno esplika iha livru ho folha nebe hanesan katak, sosiokultural bele difini hanesan sistema valor (values) fiar-an (belif) asumsoens (assumptions) ka norma ne’ebe estabelese kleur ona, ita tenki konkorda hodi  lao tuir nu’udar memoria kona ba hahalok hodi resolve problemas hotu ne’ebe mosu iha lisan ida ka knua ida nia laran.

2.2.1 Haktuir Kona Ba Saida Mak Kustume

Tuir matenek nain Robbins (1996:294) iha nia livro kona ba “Organisational Behavior” hateten katak ; siknifika sosiokultural hateten katak: Sosiokultural nudar funsaun ne’ebe forte no representa funsaun lubuk ida iha lisan ida ka knua ida nia laran. 1) Sosiokultura nu’udar funsaun ida hodi hametin linha serviso nian husi limitasaun sira. Siknifika katak; sosiokultura kria diferensa entre lisa ida ho lisan seluk. 2) Sosiokultural lori sentimentu identidade hosi lisan ida ba lisan seluk.  3) Sosiokultural kria mos kondisaun atu muda situasaun difisil sai fasil hodi hamosu komitmentu ne’ebe luan ba nesesidade konsolidasaun sistema social. Entaun ita bele dehan katak, sosiokultural sai hanesan tali inan ida hodi kesi membrus sira hotu sai ida deit, ka dalan ba unidade iha lisan ida ka knua ida nia laran.

Entertantu tuir matenek nain Pabundu Tika (2005:108-109) deklara idea husi matenek nain sira seluk kona ba sosiokultural ne’ebe fo sai siknifika kona ba fundamento sosiokultural ne’ebe iha ona definisaun klean hosi sosiokultural ne’e rasik sai forte iha lisan ida ka knua ida.

Nune’e mos tuir Kotter no Heskett (1992:112) Deklara katak: sosiokultural iha organizasaun privadu ida (Privat organisation) ka lisan ida forte wainhira memburus hotu-hotu halo tuir regras tomak ne’ebe iha ba, hatoman-an hodi buka atu hatene,  kumpriende, hametin no habelar iha organizasaun tuir sistema sosiokultural nian ne’ebe maka estabelese ona iha fatin refere.

Haktuir liu tan husi matenek nain Deal no Kenedy (1982:5) katak, kultura ne’ebe forte mak hanesan iha motivasaun ne’ebe a’as husi superior hodi hasae vontade no kualidade servisu ne’ebe influensa positivu ba hahalok membrus sira nian hanesan tuir mai:

1. Sosiokultural sai forte hatudu sistema resimento informal ne’ebe deklara ho lolos kona ba oinsa ema tenki hatudu hahalok diak iha tempo ne’ebe deit.
2. Sosiokultural sai forte bele muda mos ema nia sentimento diak liu tan ho saida maka sira halao, hodi hakat ba servisu maka’as ho neon no lara.

La ses  mos husi ideia sira ne’ebe fo’o sai iha leten, tuir mai matenek nain Pobundu Tika (2006:109) esklarese katak, husi defenisaun sira ne’ebe fo’o sai iha leten ne’e presiza hatene katak, sosiokultural organizasaun ka lisan ida sai forte wainhira:

1. Valores ka regras ne’ebe adopta hamutuk hahu husi superior to’o membrus sira hotu.
2. Valores cultural ne’ebe iha ita tenki influensa hahalok hahu husi superior to’o membrus sira hotu.
3. Hasae vontade membrus sira nian hodi hatudu hahalok ne’ebe diak wainhira halao servisu ka serimonia cultural nian ho diak.
4. Sai resistensia ne’ebe forte iha vizaun esternal no mos internal.
5. Estabelese sistema kona ba regras formal no mos informal.
6. Iha mos kordenasaun ne’ebe diak hodi kontrola hahalok sira.

Nune’e mos Sehein E.H. iha livru (Pabundu, 2005:13) fo’o sai kona ba siknifika jeral balu kona ba saida mak sosio kultural nee hanesan tuir mai ne’e:

1. Regras sira ne’ebe lao ho hahalok hodi hare no foka ba sosiokultural, wainhira ema sira ne’ebe iha organizasaun ne’e iha interaksaun.
2. Norma-norma ne’ebe maka lao iha grupo servisu.
3. Valour ne’ebe mak domina no hetan apoiu husi organizasaun cultural.
4. Filosofia ne’ebe maka lori desizaun diak ba organizasaun cultural.
5. Regras ne’ebe halo tenke kumpri nune’e bele hodi sai hanesan membru iha organizasaun cultural nian laran.
6. Sentimentu ka klima iha organizasaun cultural nian).

Relasiona ho teoria sira iha leten, maka hakerek nain dada rejumu hodi simplifika katak, Kultura mak nudar forsa ka fundamentu ida husi social ne’ebe iha, hodi hametin no hamoris ema sira iha organizasaun ida ka lisan ida atu bele apresenta sira nia servisu ho diak. Tamba kultura ne’ebe forte bele fo’o apoiu ba objetivu ne’ebe ita mehi atu lao ba oin. Kultura hanesan mos kustume social ne’ebe nakonu ho normas ida ne’ebe falin valores (valies) fiar-an (belief) husi komunidade katak, valores husi normas hotu ne’ebe sira adopta hatudu simbolikamente liu husi aktividade-aktividade ritual sira iha komunidade no mos organizasaun ka lisan ida nia laran. Sosiokultural mos hanesan prosesu ida hodi buka adapta valores atu lao tuir nesesidade iha ambinte nebe ita moris ba. Ho nune’e deit mak kultura sai hanesan stratejia ida hodi defende eksistensia nebe organizasaun ka lisan ida nia laran.

Relasiona ho assunto sosiokultural iha leten ne’ebe mensiona husi matenek nain sira, maka tuir fali matenek nain Denison (1990:10) fo’o koinesimentu kona ba buat 4 (ha’at) nu’udar stratejia ida iha kultura ne’e rasik mak sei habelar relasaun ho kondisaun ambiente ne’ebe mak iha. Tamba ne’e tuir Denison, kategoria ne’ebe presiza habelar bazeia ba faktores 2 (rua) hanesan tuir mai nee: 

1. Kondisaun ambinte kompetetivu ne’ebe mak ejiji lalaok servisu, sei bele muda ka husik deit nafatin hanesan nee.
2. Fokus stratejia internal ka esternal.

Relasaun entre fatores rua iha leten, hanesan saida mak Deniso hateten, sei rezulta tipu cultural sira hanesan tuir mai:

1. Adaptasaun Kultural

Sinal adaptasaun kultural mai husi kondisaun ambiente ne’ebe ladun estabel hodi hare estratejia ne’ebe fokus liu ba aktividade esternal. Iha adaptasaun kultural ne’e tenki hatudu dalan ba ema sira iha instituisaun nia laran hodi fo’o apoiu kapasidade ne’ebe iha, hodi estuda sinais no halo rezumu ka analiza mudansa ba ambiente, nune’e mos hahalok bele iha mudansa iha organizasaun ka lisan ida nia laran.

• Misaun Kultural

Sinal cultural nee mai husi kondisaun ambiente nebe estavel. Iha kondisaun ambinte nebe estavel, instituisaun komesa ona rai antesaun ba nia ema sira kona ba hahalok nebe adapta for a husi ambiente. Objetivu husi nee mak atu habelar visaun nebe diak ba ema hotu hodi halo definisaun lolos kona ba funsaun iha organizasaun ka lisan ida nia laran. Entan ema sira iha instituisaun nia laran fiar katak, visaun nebe diak atu bele hola antendementu ba ema.

•    Kultural Partisipativu

Sosiokultural ida nee atensaun focus liu ba ema nia partisipasaun iha instituisaun ka lisan ida nia laran hodi hasoru mudansa ambiente nebe lalais (anstable).

• Cultural Konsisten

Sosiokultural ida nee dezenvolve iha kondisaun ambiente nebe estavel. Tamba iha kondisaun nebe diak nee kada instituisaun ida-idak nian focus liu ba estratejia nebe halai ba dalan internal ho objetivu atu fo’o apoiu servisu hamutuk entre membrus iha instituisaun ida nia laran tuir tradisaun ka regres nebe iha hodi atinji objetivu ruma.

Sosiokultural instituisaun ida ka organizasaun ida nia hahalok nebe mak automatis tenki liu husi prosesu ida naran evolusaun (evolutif). Iha prosesu evolusaun neelao ho transformasaun cultural hodi muda valores nebe iha para hodi hasoru era fuon ka globalizasaun. Por exemplu instituisaun public, iha era uluk adapta kultura konsisten ka kultura misaun.

Era uluk ambiente ne’ebe hakmatek bele kria kondisaun kalma iha organizasaun ida ka knua ida nia laran. Iha era agora hatudu ho sinal ne’ebe iha vontade no kompetisaun, tamba ne’e presiza hahalok kompetitivu, dinamiku, bok-an lalais no kria mudasa hotu-hotu ho responsiv hodi hamosu moris ne’ebe diak iha sosidade nia le’et. Relasiona ho ida ne’e mak sei lori transformasaun ne’ebe adaptivu tuir kultura ne’ebe mak iha. Nune’e sei lao ho hahalok tomak ne’ebe konsisten mak sai hanesan toman ida ne’ebe bele dehan katak: Way of life nebe individualmente hatudu iha sosiedade nia le’et.

Iha lisan ida ka knua ida presija hola definisaun husi valores sira kultural nian, ikus mai bele tulun sosiokultural ne’e sai efetivu. Sosiokultural iha instituisaun ida ka knua ida kompostu husi:

1. Haklean fiar ba bakustume sira
   1. Simbolu sira
      1. Ritual no mitos
         1. Valor pratika

Atu identifika sosiokultural iha lisan ida ka knua ida nian presija kumprinde husi faktus sira hanesan tuir mai:

1. Istoria: Limitasaun sira moris, relasaun atividade entre grupu ida ho grupu seluk nst. Istoria sei hato’o ho nia tempo, tantu formal no informal no sai hanesan savi kultural nian ida hodi fo’o hatene efetivamente kona ba valor sira serbisu nian.
2. Ritual: Aktividades sira ne’ebe halao rutinamente ka halao bei-beik, oinsa mak hili ema ida ba sefia (Nudar lia nain), fo’o prezente, valores servisu hamutuk iha serimonia rituais hare’e valor komemorasaun  no realidade kultural ne’ebe iha nst.
3. Simbolu material: Sasan sira hotu ne’ebe mak uza nu’udar simbolu kultural, ne’ebe sei hatudu valores cultural.

Mak hakerek : Joaquim de Fatima Coutinho, Racom Maubisse.

[1] Konstituisaun RDTL 2002